Къырымтатар Миллий академик музыкалы-драма театринде «Багъчасарай чешмеси» спектаклинден алынгъан теэссуратлар
Или Мария и Зарема
Одни счастливые мечты...
А.С. Пушкин «Фонтану Бахчисарайского дворца»
Къырымтатар миллий театрининъ санасында косьтерильген, «Багъчасарай чешмеси» серлевалы спектакль сейирджининъ мерагъыны ич де джельп эттирмез, я да сюжети энди йылларнен белли ве ипратылды, я да гъает саде ве бирден анълайышлы, чокъ тесир этмеген бир драма эсери деп айтыладжакъ бир темаша дегильдир.
Спектакльнинъ адындан ве сюжетинден башлайыкъ. Гирей Хан, Зарема ве Мариянынъ озьара мунасебетлерининъ фаджиалы нетиджелери чокъумызгъа рус эдебияты дерслеринден, та мектеп чагъымыздан таныштыр. Рус шаири А.С. Пушкин 18-нджи асырнынъ учюнджи онйыллыгъында язылгъан озь «Бахчисарайский фонтан» поэмасында ве «Фонтану Бахчисарайского дворца» шииринде бу эки къадын – Хан сарайынынъ джариелерининъ - адларыны мейдангъа чыкъарды, ве «салтанатлы Шаркъ»нынъ хаялий тасвирини яратып, озь эсерлерини окъуйыджысына севдирди. Пушкиннинъ поэмасында гурджи къызы Зарема Гирей ханнынъ эвельки севгисини озюне гъайрыдан къайтармакъ ичюн, Полониялы эсир къыз Марияны къанджернен ольдюре, озю олюм джезасына огърай, ве Гирей Хан озь севимлиси Мариягъа дюрбе къура, ве онынъ хатырасына Козьяш чешмесини ясата.
Пьесанынъ муэллифи, замандашымыз ве семетдешимиз Эдип Эмир, озь эсеринде бу персонажларнынъ мунасебетлери къурулышыны ве арекетлернинъ себеплерини бам башкъа косьтере.
Сейирджи бу спектакльде эм Пушкиннинъ поэмасында, эм де, бельки, Шекспирнинъ эсерлеринде, эм де дюньевий медениетте расткетирген классик сюжетлерининъ чизгилерини бир ерде, озюне хас мантыгъы иле, расткелишкенини коре биле.
Эдип Эмир бу пьесанынъ фабуласыны Пушкиннинъ эсерине якъын эте: Хан эвель Зареманы севе эди ве, эсирликке тюшкен Марияны корип, онъа маиль ола, Мариягъа эвленмеге къарар ала, сонъунда Зарема Марияны пычакълап ольдюре. Амма бу пьесада Пушкиннинъ поэмасындан баягъы фаркъ эткен делиллер тапыла биле. Бойле тенъештирювден къачынмагъа къолай дегиль, ве, «Багъчасарай чешмеси» поэмасы иле, онъа аллюзия олгъан аддаш пьеса арасында, истер-истемез, къыяслав кечиресинъ.
Эгер де Пушкиннинъ Гирейи поэманынъ башында, савашлардан вазгечип, аремдеки меселелерини, Марияны, тюшюнип отурса, пьесадаки Гирей Хан ильки корюниште дженкявер, сераскер тарзында санагъа чыкъа.
Пьесадаки Гирей Ханнен Зареманынъ мунасебетлери гъает муаббет, амма оларнынъ эвлятлары олмагъаны, ялынъыз къоранта къайгъысы дегиль де, ханлыкъ, девлет меселесине чевирильмек дереджеде, чюнки тахтнынъ мирасчысы олмакъ керек. Шу себептен, эвлят догъурып олмагъан Зарема Ханнынъ башкъа къадынгъа эвленмеге разы ола, эм де бу никяхнынъ тешеббюсчиси ола, демеге мумкюн.
Полониялы эсир къыз Мариянынъ образы да Пушкин тасвир эткен джариеден озьджесине фаркълы. Мария мезкюр пьесада «сувукъ» дегиль де, аксине, ярыкъ бир персонаж. О, итираз бильдирген, ийлекяр интикъамджы, серт табиатлы, озюнинъ дегерини сайгъан бир къадын.
Пушкинде Зарема иле Мариянынъ диндаш экенлери къайд этиле. Пьесада Мария ислям динини къабул эткенини илян этмекнен бирге, сонъки нефесте кене католик дуасынынъ сёзлерини сёйлей. Зареманы исе сейирджи Къырым къызларындан олгъаныны анълай. Онынъ анасынынъ ады Айше, деп бильдириле.
Мариянынъ тасвири не къадар чокъ унсургъа аит олса, Зареманынъ эмиети де дуюлгъан дереджеде муимдир. Зарема ялынъыз къоджасы – Гирей Ханны - бутюн варлыгъынен севмектен гъайры, девлетининъ такъдирини, Хан сюлялесининъ ады, юзю ве намусыны къайгъыра. О, федакярлыкъкъа азыр бир инсан.
Асылында, пьесанынъ башындан сонъунадже Ватан гъаесининъ мейдангъа котерильмесини, ватанперверлик, ватангъа асретлик, ватангъа хызмет киби меселелернинъ къоюлмасы эр бир къараманнынъ агъызындан айтылгъан сёзюнде, йырында корьмек ве эшитмек мумкюн. Сейирджилер буны Гирей Ханнынъ Ватангъа сеферден къайтмакъта айтылгъан монологында, авасыны кокюсини тодурып алмакъта коребилелер, Мариягъа Къалгъа йырлагъан поляк айненисинде эшите билелер ве иляхре, Гирейнинъ сонъки монологында кене де айны мевзу беян этильмекте. (Мисаль, Адам Мицкевич де Багъчасарайдаки Мария Потоцкаянынъ адынен багълы дюрбени зиярет эткен сонъ, ватан асретлиги мотивинде шиир язды).
Гирей Хан бу пьесада эрлик мисали олмасынен бирге, севгиденми я да, бельки, Хан тахтына мукеммель тарзда амель кечирмек арзусынданмы, бус-бутюн озюни унута, Мариянынъ айнеджилигине – «джариенинъ сахте севгисине» алдана, ве, ойле этип, онынъ арекетлери, терсине, фаджиагъа кетирелер.
Эрлик дегенде, бу спектакльде ялынъыз аскерлер, Къалгъа ве Хан шу эрликнинъ мисали олмай. Зареманен Мария – экиси де – джесюрлик ве къараманлыкъ чизгилерге малик персонажлардыр. Бельки де, бу саналашмада къадын персонажлары даа да тез ве кескин къарарлар чыкъармакъта олалар.
Къалгъа иле Ханнынъ арасында да мунасебетлер муреккеп, демеге мумкюн. Къалгъа – Ханнынъ къардашы. Эм, айны заманда, онъа итаат этмек меджбур олгъан бир хызметчисидир. Бу къарама-къаршылыкъ бир эпизодда косьтериле: Хан, олар тек озю къалгъанда, Къалгъагъа самимий алда озюне «агъа» демекни риджа эте, ве бирден, Къалгъадан, озюни укюмдар олгъаныны хатырлатып, таби олмакъны талап эте.
Аслында, Ханнынъ къальби – гъалиба, укюмдарларнынъ чокъуна аит олгъан – янгъызлыкъта булуна. Бу алда Хан тек финалда дегиль, ондан эвель де ойле вазиетте олгъаны киби дуюла. Бойле янгъызлыкъ аляметлери, затен, эписи баш къараманларнынъ арекетлеринде ис этильген киби эди.
Спектакльнинъ саналаштырмасы, жанрына коре, белли бир дереджеде патетикагъа хас, санадаки актёрларнынъ устюнде парлакъ либаслар кийильген ве ильванлар такъылгъан. Амма, занымджа, бу спектакльде Къырымгъа аит олгъан шейлерден ялынъыз пьесанынъ тили ве базы тарихий адиселернинъ анъылгъаныдыр. Спектакль, языкъ ки, шу «салтанатлы Шаркъ» стереотипине пек уйып кете. Шу сырада, аремнинъ романтизациясы да, яни джариелернинъ ойнагъанлары да, шу чизгилерге аит. Керчек, Хан ве Зареманынъ мунасебетлери санада пек таби ве акъикъий корюнмекте олгъаныны да къайд этмелим.
Мария ве Къалгъа бирлешип, экиси бир хиянет макъсатта иш туткъанлары ве, айны заманда, оларнынъ арасында пейда олгъан «севдалыкъ» багъы (кене де хатырлайыкъ Мариянынъ «джариенинъ севгиси - сахте» демесини) бираз тесадуфий олды.
Бир эпизод, догърусыны айтсам, меним ичюн худжурджа корюнди. Хан диванда везирлерине Мариягъа эвленеджегини илян эткенде, везирлер, «татар къызы тапылмадымы», деп онъа озь хошнутсызлыгъыны бильдирелер. Лякин, укюмдарлар ичюн эвленюв зиядедже сиясет олгъаныны бильгенде, бу, мен беллесем, «тербиевий» макъсатнен кирсетильген сананы, бираз ерсиз корьдим.
Зарема пьесанынъ сонъунда Хангъа эр шейнинъ себеби ялынъыз куньлев, деп анълаткъаны меним ичюн меракълы корюнди. Лякин сейирджи, бу къадын бутюн девлетни, девлетнинъ темели Ханнынъ озюни, атта хаинлик япкъан Къалгъанынъ намусыны къуртаргъаныны анълай.
Демек, бу спектакль, фикиримдже, мунакъашалар ичюн ляйыкъ бир шейдир. Бундан да гъайры, бу пьеса - замандашымызнынъ буюк колемли, бир къач дередже мевзуларны котерген бир эсери олгъаны да айтылмалы. Шундан да гъайры, пьесанынъ метининде орта асырлар девири тилимизден чокъ сёзлер ишлетиле, яни бугунь юзь берген, пек де къуванчлы олмагъан тарз-алымызда, тилимизнинъ санадаки инкишафына белли бир амелий дикъкъат айырыла.
Пьесаны режиссёр Юрий Хаджинов саналаштырды. Гирей Хан ролюни Нариман Аметов ве Эдем Таиров иджра этелер, Зарема ролюнде – Элина Мустафаева ве Зейнеб Велуллаева, Мария ролюни Лемара Джелилова ве Мавиле Абкеримова иджра этелер. Къалгъа ролюнде – Эрнест Ганиев санагъа чыкъа. Элина ханым исе бу роль ичюн «Къырымда 2023 йылы алий «Алтын грифон» адлы театр мукяфаты»нен такъдирленди.
Спектакльни мевзугъа аит нагъмелер, шу сырада Расим Рамазановнынъ музыка эсерлери яраштыра, санада орта асырлар назм эсерлери, мисаль, Юнус Эмренинъ аджайип шиирлери сеслендириле.
«Багъчасарай чешмеси» шиирий пьесасынынъ муэллифи Эдип Эмирге янъы эсерлер, Миллий театримизге янъы саналаштырувлар, Къырымтатар театрнинъ мудири Динара ханым Ахтемовагъа ве бедий ребери Ринат Бекташевге, театрнинъ труппасына ве хадимлерине шу энишли-ёкъушлы иджат ёлунда сейирджилернинъ самимий мерагъы ве алгъышларыны истейим.