Qoy-qaya. Foto Elzara Safetova 

Игор Росоховатський. ДИГЕР ЗАМАНДАН КЕЛЬГЕНЛЕР. ильмий фантастик икяе (кир)

Igor Rosohovatskiy. DIGER ZAMANDAN KELGENLER. ilmiy fantastik ikâe  (lat)

Переклад зроблено з некомерційною метою, в інтересах поповнення кримськотатарськомовного текстового контенту. Текст оригіналу взято з Інтернету.

Терджимени копия япаджакълар я да неширлерде дердж этмеге истегенлер муэллифлер акъкъы меселесине огърамакъ мумкюн.

Tercimeni kopiya yapacaqlar ya da neşirlerde derc etmege istegenler muellifler aqqı meselesine oğramaq mümkün.

оригинал: Ігор Росоховатський. Пришельці з іншого часу. (Науково-фантастичне оповідання)© РОСОХОВАТСЬКИЙ І. М. Зворотний зв’язок: Науково-фантастичні оповідання. - К.: Веселка, 1983. - 184 с. - (Пригоди. Фантастика). 

artqa qayt 

baş saifege

Игор Росоховатський

ДИГЕР ЗАМАНДАН КЕЛЬГЕНЛЕР... 

ильмий фантастик икяе

Уфукътаки доландач[1] чызыкъ, дерсинъ, къангъа боянды. Кунеш, ерге сонъки шавлелерини серпип, батмакъта эди. Бир адам къоджаман эйкеллернинъ аякълары узеринде турып, этрафкъа козь ташлай эди. О, шубели бир шей ис этмекте: мында насылдыр денъишмелер юзь берди. Амма не денъишкен экен?..

О адам археолог эди. Онынъ арыкъча бедени елленген, къаверенкли, ёргъун назарлы юзюнден бираз яшча корюне. О, мында ильки кере кельгенде, онъа эр ким Михайло дей эди. Булар беш йыл эвель олгъан шей. О, диссертация къорчалавына азырланмакъта, Свитлана исе сонъки курста окъуй эди. Cвитлана о вакъыт: «Бу диплом иши ичюн керек», - деп, айткъан эди, ве Михайло Григорович оны да экспедициянынъ теркибине кирсетмеге тырышты.

Михайло Григорович  эйкеллернинъ къоджаман вуджудларына дикъкъат иле бакъып, Свитлананынъ: «Мишко, сенинъ киби инсанны севмеге къолай дегиль...» - деп, къайсы бирининъ янында айткъаныны хатырламагъа тырышты.

«Не денъишти мында? Не денъишмек мумкюн эди?» - деп, озю озюнден сорай, барханларны козетерек, о заман нелер олып кечкенлерини хатырлап тургъан Михайло Григорович.

Къадимий шеэрнинъ къалымтылары олгъан ерге учюнджи зияретке чыкъкъан археологик экспедициянынъ иштиракчилери караванларындан артта къалып, сахрада ёлуны шашырды. Ве о вакъыт олар тесаддуфен бу эки эйкельге расткельдилер. Эр адам къадындан бираз бойлуджа эди. Онынъ бет сымасы хатырада къалгъан эди – къаба япылгъан, там иле бурунсыз, къулакъсыз, агъыз делиги кенъ ачылгъан баш. Бу себептен онынъ юзюндеки айдын чызылгъан козьлер даа да алельхусус[2], атта гъайрытабий[3] корюнген эдилер. Оларда ромб шекилли козь бебеклери, козь ирисинде[4] мавымсы тамырчыкълар, таракъ шекилиндеки кирпиклернинъ къатты сыралары айдын корюнмекте эдилер.

Статуяларнынъ вуджудлары озь ассимметрик тюзгюнсизликнен айретте къалдыра эдилер. Беденлернинъ тёпеси ве къоллары пек узун, кенъ къонучлы чызмалар кийсетильген аякълары исе къыскъа эди.

Экспедиция иштиракчилери не къадар дава этмеселер де, бу эйкеллер насыл бир девирге ве медениетке аит олгъаныны бельгилеп оламадылар.

Михайло Григорович эйкеллерининъ козьлерини ильки сефер корьген дакъкъасыны ич унутамаз. Нефеси тутулды. О, назарыны шу козьлерден чекип оламай, сусып къалды. Сонъра исе, насылдыр эджнебий кучьке итаат олгъан диване киби, эйкеллерге догъру арекет этти. Тек эйкеллернинъ аякъларына кокюсини ургъанда токъталды ве шу ань янбашыны бир шей якъкъаныны ис этти. О, къолуны джебине сокъты ве шашып къалды.  Джезден ясалгъан портсигар, дерсинъ, атеште тургъан киби къызды.

 Михайло озюне кельди, этрафкъа козь ташлады. Тарихчы профессор, козьлерини кенъ ачып, ич бир арекетсиз тура, атта скептик Олексий Федоров санки тильден кесильген эди, Свитлана исе шашкъанындан Михайлогъа бир кереден чапты.

Айны шу куню Олексий Федоров тарафындан археологик джинаети юзь берди  – о, къадын эйкелинден, лабораторияда бу статуялар насыл мальземелерден[5] япылгъаныны огренмек ичюн, уфакъ кесечикни къопарып алды. Мальземе пек хусусий олгъаны белли олды, ичинде ачыкъ мавы тюсте тамчылары олгъан насылдыр бурумчыкълар мевджут эди.

Бир къач кунь кечкен сонъ, экспедиция иштиракчилерини учакътан эслеген эдилер. Адамлар, кене сахрагъа къайтмакъ ниетинен, шеэрге учып кеттилер. Амма тез вакъытта олар озь ниетине иришип оламадылар. Олексий Федоров эляк олды – лабораторияда патлав юзь берди. Къаза тамам иле Олексий эйкель теркиби боюнджа араштырма япкъанда олды. Лаборантларнынъ бириси патлавнынъ себеби мезкюр мальземе олгъаныны исбатлады, бу мадде[6] гъает кучьлю фермент оларакъ озюни косьтерген – бир реакцияларыны тезлештире ве дигерлерини чаналата экен. Демек, шу себептен, атеш тез алув хавфлы шингенлик алевленди...

Михайло Григорович янъы экспедицияны азырлап башлады. Бу сефер Свитлана озь къоджасына ёлдаш оламады. О, эки ай эвель огъланчыкъ догъурды. Тарихчы профессор хасталанды. Михайло Григорович учакъкъа минип, сахрагъа озю кетти. Ёлда о меракълы эфсане эшитти.

«Ля илля иль Аллаху ве Мухаммеду ресулюллах! – деди къылавузлардан бири, - Юдже Рабби муминлерге Дженнет къапыларыны ача ве явурларны кульге чевире, эскилерде олгъан бир газруф[7] миллетини киби, изини биле къалдырмай, ёкъ эте. Деделерден бабаларымыз эшиткен ве бизге сёйлеп берген икяени динъленъиз.

Бир заманларда, чокъ асырлар эвель, бир кочебе халкъы Харан адлы сахрадан кечмекте эди. Олар япкъан гуналары ичюн,  Алла оларнынъ пешинден ёллагъан душман къабилелерден къачмакъта эдилер. Кочебелер сыджакътан сувсап оле, къурсакълары аркъаларына япыша эди. Алланынъ джезасы мушкюльдир!

Бир кунь бу кочебе инсанлар кунештен бир парча къопарылып, ерге тюшкенини корьгенлер. Бу парча тез-тез балабанлашып, акъибети, алевленген къыйыш къылычкъа чевирильген. Кочебелер ерге юзюкъоюн ятып, мутхиш гъырылты ве сызгъырув давушыны эшитмемек ичюн, къулакъларыны къапаткъанлар. Ве шу арада ойле бир боран къопты ки,  бир къач дакъкъада олардан – джумле къадын ве акъайлардан – тек учь адам къалгъан экен. Даа чокъ кунь девамында олар сахраны долангъанлар, тек бириси халкъ олгъан ерге келип чыкъкъан ве олып кечкен вакъиаларны айтып берген...»

 Михайло Григорович бир эски девир тарихчынынъ эльязмаларындан бу эфсанеге бенъзеген малюматкъа расткельген эди. Тарихчы ерге тюшкен йылдыз, фуртуна ве кочебе къабиленинъ гъайып олмасы акъкъында тариф эткен эди.

О заман археологда, бельки де, бир вакъытлары сахрада кяинат гемиси къонгъандыр, деген фикир пейда олды. Кельме махлюкълар, ихтимал, Земинде булунгъанларына нишан оларакъ, бу эйкеллерни къалдыргъандырлар.

Михайло Григорович сабырсызлыкънен аджеле тарзда озь гипотезасыны тешкермек истей эди.

... О, эйкеллер янында турмакъта – сертлешкен, джиддийлешкен, озь дуйгъуларыны идаре этмеге огренген, тюшюнджелерге далгъан эр адамы. Бу вакъыткъадже не къадар шей башындан кечти! Араштырмалар, эйеджан, диссертациянынъ къорчалавы, огълунынъ догъувы...

Сонъра о Свитлана акъкъында тюшюнди. Бу сахрада кешф этильген къадим шеэрнинъ къалымтыларыны хатырлады. Бир бозулгъан эвнинъ виране ташлары арасындан Михайло Григорович гипстен ясалгъан къадын башыны тапкъан эди. Энди бу тапынты бир музейден ер алды, онъа бакъкъан сейирджилер, адий къадыннынъ юзю, о севгенде, не къадар гузель олмакъ мумкюн, ве эр ким бойле севгиге ляйыкъ олмагъа истей деп, айретте къалалар.

«Иште булар - бельгисиз эйкельтырашнынъ аяты ве эмегинден къалгъанынынъ эписидир, - деп, тюшюне Михайло Григорович. – Амма адамлар онынъ огълуна, ве торунлардан торунларгъа, ве оларнынъ ишлерине бакъкъанда, гонъюллери темизленип, рухлары оссе, азмы?»

О, озюнден сонъ нелер къалдыраджагъыны тасавур этти: теткъикъатлар, язылар, кешфиетлер. Оларда даима келеджекке ёл косьтерген, тарихнинъ беяныны тапкъан парчачыгъы бар. Ве даа огълу къаладжакъ, ве огълунынъ огълу, ве торундан торун, ве оларнынъ ишлери...

Кунешнинъ кенарчыгъы аля уфукънынъ устюнде асылы тура эди. Анда къум ирип, алевге чевирилип акъкъан киби корюне эди.Къум ельден шыкъырдады. Тек эйкеллер къыбырдамай турмакъта эдилер.

Михайло Григорович кене де, олар айны тарзда, эп арекетсиз, шу беш йыл девамында тургъанларыны тюшюнди. Вакъыт, оларгъа токъунмай, къум киби акъты...

Лякин Михайло Григоровичке мында белли бир денъишмелер олып кечкен киби дуюла эди. Не олгъаныны анълап оламай. О, джебинден джузданыны[8] чыкъарды, ачты... Фоторесимни алды... Мына озю, Михайло, мына Свитлана, эйкельнинъ къаршысында... Амма недир бу? Ёкъ, ойле шей оламаз! Оламаз...

Михайло Григорович фоторесимден эйкеллерге ве кене фоторесимге назарыны кечирди. Аппарат хата япа бильмей. Бельки, онынъ козьлери янълышты? О, якъынджа барды, арткъа адымлады. Ёкъ, козьлери де догъру коре.

Фоторесимде къадын эйкели догъру, эллерини ашагъа йиберип тургъаны корюне, шимди исе онынъ турушы денъишти: тизлери бираз букленген, сол къолу парчачыкъ къопарылгъан аягъына таба узатылгъан. Эвельде къадынгъа нисбетен бираз чевирилип тургъан эр адамы, дерсинъ, къадынны къорчаламакъ ичюн, огге адым аткъан. Сагъ элинде бир шейни тутып, оны тёпеге котерген.

Буларнынъ эписи не демек?

Михайло Григоровичнинъ фикирлери тек эйкеллер этрафында долана, башкъа ич бир шей онъа тесир этмей эди. Онынъ козьлери алевленди, къаве тюсюнедже кунеште янгъан юзю енгильден алланды. Шимди о баягъы яшаргъан киби корюне эди. Свитлананынъ: «Олар манъа джанлы корюне, бу теэссураттан ич вазгечалмайым», - деген сёзлери акъылына тюшти.

Фикирлерининъ тегиз тертиби дагъылып кетти, хатырасында чешит малюматларнынъ парчалары пейдалана эди: филь юз йыл яшай, ашератларнынъ базы чешитлери исе – бир къач саат. Омюри девамында филлер ве боджеклер япкъан арекетлерининъ микъдарлары къыясланса исе, о тамам иле бир олгъаны малюм олур. Мадделернинъ алмашувы ве омюрнинъ девамлылыгъы белли бир вакъыт кесигине[9] аит дегиллер. Фаркълы махлюкъларда олар фаркълы ола, ве бу фаркънынъ денъишме мейданлыгъы гъает кенъиштир. Бойле этип, драба осюмлигининъ умумий инкишафы беш-алты афта девамында екюнленсе, секвойянынъ инкишаф девири бир къач бинъ йылгъа сюре.

Эсас фикир эп айдынлаша эди. Земиндеки махлюкъларда биле омюрлерининъ эсас процесслери гъает фаркълы, юзь берген вакъыт кесиклерининъ нисбийлигине[10]  коре бир кунь он йылгъа, я да юз йылгъа тенъдир. Айтайыкъ, сычан ашыны бир-бир ярым саат ичинде бутюнлей азм этсе, йылангъа – бир-къач афта керек. Белли бир бактерияларнынъ уджейре[11] болюнюви эр бир саатте юзь берсе, алий дередже  организмлернинъ уджейрелери бир къач куньде бир кере болюнмектелер. Эр бир тюрнинъ озь вакъыты, озь мейданлыгъы, озь омюр кесиклери бардыр... Тез арекетли боджекке моллюск бир таш олып корюнир. Анабиоз киби адисе назаргъа алынса исе...

Эйкеллер археологнынъ узеринде ич де къыбырдамайып тура эдилер. Амма, анълашыла ки, оларнынъ арекетсизликлери хаялий, алдатыджы ве олар эйкель дегиль де, инсанлар... Башкъа сеяреден, башкъа алемден, башкъа замандан кельген инсанлар. Олар ичюн бизим юз йыллыгъымыз – бир аньдир. Демек, оларнынъ дюньяларында эппи процесслер башкъа тарзда, бизимкиге коре пек яваш, агъыр-агъыр кечелер.

Аягъы яралангъаныны дуйып, агърыгъа джевапланмакъ ичюн, къадынгъа беш йыл керек олды. Эр адамгъа да, бир адым япмакъ ичюн, бу къадар вакъыт керек олды.

Беш йыл... Михайло Григорович бу вакъыт девамында бир омюр яшады, янъы достларны тапты ве достларыны гъайып этти, озь озюни огренди. О, эм азап, эм агъры, эм беля, эм бахт корьди. Бу вуджудларнынъ синъир[12] импульслары исе оларнынъ синъирлери бою яваш-яваш йылышып, къадынгъа агъры акъкъында хабер берди, эр адамгъа исе – хавфлы вазиет акъкъында бильдирдилер. Эйкель санылгъан къадын бу йыллар девамында ярасына къолуны узаткъан, эр адамы исе озь екяне адымыны аткъан.

Эписи булар инанылмаз бир шей олып корюнсе де, Михайло Григорович табиатта эр шей юзь бере биледжегини, ве табиат чешитлигининъ хазинеси тюпсиз олгъаныны биле эди.

«Даа онларнен сенелер кечер, - деп, тюшюне эди о. – Мен олерим, огълум олер, булар ичюн исе ич бир шей денъишмез. Оларгъа къаршы чыкъмакъ ичюн бизим заманымыз кучьсиз, о, оларнынъ аякъ тюплерини ювып, озь сурьатлы ёлуны девам эте. Джумле азапларымыз, къуванчларымыз ве кедерлеримиз булар ичюн эмиетсиздир. Олар ялынъыз нидже несиллернинъ иш нетиджелерине къыймет кесе билелер».

Михайло Григорович шу ань озюне суаль берди: «Къыймет кесерлерми?  Эр шей бам-башкъа олып чыкъа биле. Эр адамы, беш йыл эвель адамлар истемеден яралагъан къадынны къорчаламакъ ичюн, силясыны котерди. Я о силя ишлесе? Не къадар йыл кечеджек? Асырлар? Бинъ йыллыкълармы?.. Я о насыл силя экен? Не япа биле? О, кочьмесин деп, не япылмалы?»

Михайло Григорович фикир акъынтысыны токътатты. Эльбетте, кельмешеклерге къаршы Земин инсанлары чаресини къолай тапа билелер. Эр адамнынъ элинден силяны къакъып алып ташламагъа мумкюн. Бу махлюкъларны челик аркъанларнен сарып къоймагъа да мумкюн. Нейсе де, вакъыты тез даврангъан сою енъе!

Амма бу арекетлер юзь берген вазиеттен къуртулмакъ ичюн чаре дегильдир. Кельме махлюкъларнен анълашмакъ керек, оларнынъ сеяреси акъкъында сорамакъ ве бизимки акъкъында айтып бермек керек. Амма буны насыл япмалы? Чюнки бугунь оларгъа берильген суаль оларнынъ анъына тек нидже он йыллыкъ кечкен сонъ етер, ве олар онъа джевабыны бергендже, даа нидже юз йыллыкъ кече биле.

Лякин олар бири бирини анълап башлагъаны къадар чокътан-чокъ суаллер къоюлмалы. Бинъ сенелер кечер... Келеджек несиллер ичюн исе деделери берген суаллер манасыз корюнеджек, ве олар озь суаллерни берирлер... Ве кене де бинъ сенелер кечеджек.

Кельмешеклер ичюн дакъкъалар кечсе, Земин инсанлары ичюн – девирлер юзь береджек.

 Михайло Григорович озь аятынынъ девамлылыгъы акъкъында тюшюнгенде, бираз сескенди. Не къадар корюмсиз бир шей, амма озюне аяты бир эпоха олып корюне! Нелер ичюн яшады? Озюнден сонъра нелер къалдыраджакъ?

Михайло Григорович башыны котерди. Ёкъ, бойле тюшюнджелер нафле, эеджанланув - нафле. Онынъ ишлери къаладжакъ – даима келеджекке ёл косьтерген тарихнынъ о окъугъан саифелери, кельмешеклернен контакт тизмеге ярдым этеджек тарих саифелери. Бугунь бир шей ичюн имкян олмаса, ярын онынъ чареси тапыла биле.

Ве онынъ омюри де, эр бир инсанынъки киби, бир де бир кесикке сыгъдырылмаз. Даа да догърусы, бу кесик инсангъа багълы. Бириси озь омюрини корюнмез ве уфачыкъ, дигерлери – буюк ве чокъ тарафлама япа, ве «ань» деген анъламнынъ манасы гъает нисбийдир. Инсан аятынынъ бир саниеси – саат такъылдап ольчеген шей дегиль де, инсан онынъ девамында япып етиштирген шейдир. Ньютон мешур къануныны тертип эткен саниенинъ къадири бир юз йыллыкънынъ къадирине етмейми? Я да Леонардо да Винчининъ, я Ломоносовнынъ саниелери – о, ялынъыз саат косьтерген бир шейми?

Бир сание девамында Земин белли бир месафе кече, ель белли бир месафеге ете, боджек белли бир ёлчыкъ юре, амма инсан бир саниеге эмиет бермей биле, джан сыкъысындан эснемек мумкюн, я да бир яны табиат къануныны кешф этмек мумкюн. Вакъыт – табиатта эр шейге саиптир, инсан – озь вакътынынъ саибидир.

... Кельме вуджутларнынъ устюни узун кольгелер орьтти, бу кольгелер Михайло Григоровичнинъ кольгесинен къарыштылар. Алий дередже вуджутлар бири-бирининъ къаршысында турмакъта эдилер, гъает фаркълы ве бири-бирине пек  бенъзеген вуджутлар.

Терджиме этти Майе Сафет, 2021

Igor Rosohovatskiy

DIGER ZAMANDAN KELGENLER

ilmiy fantastik ikâe  

Ufuqtaki dolandaç çızıq, dersiñ qanğa boyandı. Küneş, yerge soñki şavlelerini serpip, batmaqta edi. Bir adam qocaman eykellerniñ ayaqları üzerinde turıp, etrafqa köz taşlay edi. O, şubeli bir şey is etmekte: mında nasıldır deñişmeler yüz berdi. Amma ne deñişken eken?..

O adam arheolog edi. Onıñ arıqça bedeni yellengen, qaverenkli, yorğun nazarlı yüzünden biraz yaşça körüne. O, mında ilki kere kelgende, oña er kim Mihaylo dey edi. Bular beş yıl evel olğan şey. O, dissertatsiya qorçalavına azırlanmaqta, Svitlana ise soñki kursta oquy edi. Svitlana o vaqıt: «Bu diplom işi içün kerek, - dep, aytqan edi, ve Mıhaylo Ğrığorovıç onı da ekspeditsiyanıñ terkibine kirsetmege tırıştı.

Mıhaylo Ğrığorovıç eykellerniñ qocaman vucudlarına diqqat ile baqıp, Svitlananiñ: «Mişko, seniñ kibi insannı sevmege qolay degil...» - dep, qaysı biriniñ yanında aytqanını hatırlamağa tırıştı.

«Ne deñişti mında? Ne deñişmek mümkün edi?» - dep, ozü ozünden soray, barhanlarnı kozeterek, o zaman neler olıp keçkenlerini hatırlap turğan Mıhaylo Ğrığorovıç.

Qadimiy şeerniñ qalımtıları olğan yerge uçündci ziyaretke çıqqan arheologik ekspeditsiyanıñ iştirakçileri karavanlarından artta qalıp, sahrada yolunı şaşırdı. Ve o vaqıt olar tesaddüfen bu eki eykelge rastkeldiler. Er adam qadından biraz boyluca edi. Onıñ bet sıması hatırada qalğan edi – qaba yapılğan, tam ile burunsız, qulaqsız, ağız deligi keñ açılğan baş. Bu sebepten onıñ yüzündeki aydın çızılğan közler daa da alelhusus, atta ğayrıtabiy körüngen ediler. Olarda romb şekilli köz bebekleri, köz irisinde mavımsı tamırçıqlar, taraq şekilindeki kirpiklerniñ qattı sıraları aydın korünmekte ediler.

Statuyalarnıñ vuсudları öz assimmetrik tüzgünsizliknen şaşırta ediler. Bedenlerniñ töpesi ve qolları pek uzun, keñ qonuçlı çızmalar kiysetilgen ayaqları ise qısqa edi.

Ekspeditsiya iştirakçileri ne qadar dava etmeseler de, bu eykeller nasıl bir devirge ve medeniyetke ait olğanını belgilep olamadılar.

Mıhaylo Ğrığorovıç eykelleriniñ közlerini ilki sefer körgen daqqasını iç unutamaz. Nefesi tutuldı. O, nazarını olardan çekip olamay, susıp qaldı. Soñra ise, nasıldır eсnebiy küçke itaat olğan divane kibi, eykellerge doğru areket etti. Tek eykellerniñ ayaqlarına köküsini urğanda toqtaldı ve şu ân yanbaşını bir şey yaqqanını is etti. O, qolunı сebine soqtı ve şaşıp qaldı.  Сezden yasalğan portsigar, dersiñ, ateşte turğan kibi qızdı.

Mihaylo özüne keldi, etrafqa köz taşlady. Tarihçı professor, közlerini keñ açıp, iç bir areketsiz tura, atta skeptik Oleksiy Fedorov sanki tilden kesilgen edi, Svitlana ise şaşqanından Mihayloğa bir kereden çaptı.

Aynı şu künü Oleksiy Fedorov tarafından arheologik cinayeti yüz berdi  – o, qadın eykelinden, laboratoriyada bu statuyalar nasıl malzemelerden yapılğanını ögrenmek içün, ufaq keseçikni qoparıp aldı. Malzeme pek hususiy olğanı belli oldı, içinde açıq mavı tüste tamçıları olğan nasıldır burumçıqlar mevcüt edi.

Bir qaç kün keçken soñ, ekspeditsiya iştirakçilerini uçaqtan eslegen ediler. Adamlar, kene sahrağa qaytmaq niyetinen, şeerge uçıp kettiler. Amma tez vaqıtta olar öz niyetine irişip olamadılar. Oleksiy Fedorov elâk oldı – laboratoriyada patlav yüz berdi. Qaza tamam ile Oleksiy eykel terkibi boyunca araştırma yapqanda oldı. Laborantlarnıñ birisi patlavnıñ sebebi mezkür malzeme olğanını isbatladı, bu madde ğayet küçlü ferment olaraq özüni köstergen – bir reaktsiyalarını tezleştire ve digerlerini çanalata eken. Demek, şu sebepten, ateş tez aluv havflı şingenlik alevlendi...

Mıhaylo Ğrığorovıç yañı ekspeditsiyanı azırlap başladı. Bu sefer Svitlana öz qocasına yoldaş olamadı. O, eki ay evel oğlançıq doğurdı. Tarihçı professor hastalandı. Mıhaylo Ğrığorovıç uçaqqa minip, sahrağa özü ketti. Yolda o meraqlı efsane eşitti.

«Lâ illâ il Allahu ve Muhammedu resülüllah! – dedi qılavuzlardan biri, - Yüce Rabbi muminlerge Cennet qapılarını aça ve yavurlarnı külge çevire, eskilerde olğan bir gazruf milletini kibi, izini bile qaldırmay, yoq ete.. Dedelerden babalarımız eşitken ve bizge söylep bergen ikâyeni diñleñiz.

Bir zamanlarda, çoq asırlar evel, bir köçebe halqı Haran adlı sahradan keçmekte edi. Olar yapqan gunaları içün, Alla olarnıñ peşinden yollağan duşman qabilelerden qaçmaqta ediler. Köçebeler sıcaqtan suvsap ole, qursaqları arqalarına yapışa edi. Allanıñ cezası müşküldir!

Bir kün bu köçebe insanlar kuneşten bir parça qoparılıp, yerge tüşkenini körgenler. Bu parça tez-tez balabanlaşıp, aqibeti, alevlengen qıyış qılıçqa çevirilgen. Köçebeler yerge yüzüqoyun yatıp, muthiş ğırıltı ve sızğıruv davuşını eşitmemek içün, qulaqlarını qapatqanlar. Ve şu arada öyle bir boran qoptı ki,  bir qaç daqqada olardan – cümle qadın ve aqaylardan – tek üç adam qalğan eken. Daa çoq kün devamında olar sahranı dolanğanlar, tek birisi halq olğan yerge kelip çıqqan ve olıp keçken vaqialarnı aytıp bergen...»

Mıhaylo Ğrığorovıç bir eski devir tarihçınıñ elyazmalarından bu efsanege beñzegen malümatqa rastkelgen edi. Tarihçı yerge tüşken yıldız, furtuna ve köçebe qabileniñ ğayıp olması aqqında tarif etken edi.

O zaman arheologda, belki de, bir vaqıtları sahrada kâinat gemisi qonğandır, degen fikir peyda oldı. Kelme mahlüqlar, ihtimal, Zeminde bulunğanlarına nişan olaraq, bu eykellerni qaldırğandırlar.

Mıhaylo Ğrığorovıç sabırsızlıqnen acele tarzda öz gipotezasını teşkermek istey edi.

... O, eykeller yanında turmaqta – sertleşken, ciddiyleşken, öz duyğularını idare etmege ögrengen, tüşüncelerge dalğan er adamy. Bu vaqıtqace ne qadar şey başından keçti! Araştırmalar, eyecan, dissertatsiyanıñ qorçalavı, oğlunıñ doğuvy...

Soñra o Svitlana aqqında tüşündi. Bu sahrada keşf etilgen qadim şeerniñ qalımtılarını hatırladı. Bir bozulğan evniñ virane taşları arasından Mıhaylo Ğrığorovıç gipsten yasalğan qadın başını tapqan edi. Endi o tapıntı bir muzeyden yer aldı, oña baqqan seyirciler, adiy qadınnıñ yüzü, o sevgende, ne qadar güzel ola, ve er kim böyle sevgige lâyıq olmağa istey dep, ayrette qalalar.

«İşte bular - belgisiz eykeltıraşnıñ ayatı ve emeginden qalğanınıñ episidir, - dep, tüşüne Mıhaylo Ğrığorovıç. – Amma adamlar onıñ oğluna, ve torunlardan torunlarğa, ve olarnıñ işlerine baqqanda, goñülleri temizlenip, ruhları osse, azmı?»

O, özünden soñ neler qaldıracağını tasavur etti: tetqiqatlar, yazılar, keşfiyetler. Olarda daima kelecekke yol köstergen, tarihnıñ beyanını tapqan parçaçığı bar. Ve daa oğlu qalacaq, ve oğlunıñ oğlu, ve torundan torun, ve olarnıñ işleri...

Kuneşniñ kenarçığy alâ ufuqnıñ ustünde asılı tura edi. Anda qum irip, alevge çevirilip aqqan kibi körüne edi. Qum yelden şıqırdadı. Tek eykeller qıbırdamay turmaqta ediler.

Mıhaylo Ğrığorovıç kene de, olar aynı tarzda, ep areketsiz, şu beş yıl devamında turğanlarını tüşündi. Vaqıt, olarğa toqunmay, qum kibi aqtı...

Lâkin Mıhaylo Ğrığorovıçqa mında belli bir deñişmeler olıp keçken kibi duyula edi. Ne olğanını añlap olamay. O, cebinden cüzdanını çıqardı, açtı... Fotoresimni aldı... Mına özü - Mihaylo, mına Svitlana, eykelniñ qarşısında... Amma nedir bu? Yoq, öyle şey olamaz! Olamaz...

Mıhaylo Ğrığorovıç fotoresimden eykellerge ve kene fotoresimge nazarını keçirdi. Apparat hata yapa bilmey. Belki, onıñ közleri yañlıştı? O, yaqınca bardı, artqa adımladı. Yoq, közleri de doğru köre.

Fotoresimde qadın eykeli doğru, ellerini aşağa yiberip turğanı körüne, şimdi ise onıñ turuşı deñişti: tizleri biraz büklengen, sol qolu parçaçıq qoparılğan ayağına taba uzatılğan. Evelde qadınğa nisbeten biraz çevirilip turğan er adamı, dersiñ, qadınnı qorçalamaq içün, ögge adım atqan. Sağ elinde bir şeyni tutıp, onı töpege kötergen.

Bularnıñ episi ne demek?

Mıhaylo Ğrığorovıçnıñ fikirleri tek eykeller etrafında dolana, başqa iç bir şey oña tesir etmey edi. Onıñ közleri alevlendi, qave tüsünece kuneşte yanğan yüzü yengilden allandı. Şimdi o bayağy yaşarğan kibi körüne edi. Svitlananıñ: «Olar maña canlı körüne, bu teessurattan iç vazgeçalmayım», - degen sözleri aqılına tüşti.

Fikirleriniñ tegiz tertibi dağılıp ketti, hatırasında çeşit malümatlarnıñ parçaları peydalana edi: fil yuz yıl yaşay, aşeratlarnıñ bazı çeşitleri ise – bir qaç saat. Ömüri devamında filler ve böcekler yapqan areketleriniñ miqdarları qıyaslansa ise, o tamam ile bir olğanı malüm olur. Maddelerniñ almaşuvı ve ömürniñ devamlılığı belli bir vaqıt kesigine ait degiller. Farqlı mahlüqlarda olar farqlı ola, ve bu farqnıñ deñişme meydanlığı ğayet keñiştir. Böyle etip, draba ösümliginiñ umumiy inkişafı beş-altı afta devamında yekünlense, sekvoyyanıñ inkişaf deviri bir qaç biñ yılğa süre.

Esas fikir ep aydınlaşa edi. Zemindeki mahlüqlarda bile omürleriniñ esas protsessleri ğayet farqlı, yüz bergen vaqıt kesikleriniñ nisbiyligi  bir kün on yılğa teñ, ya da yuz yıllıq qadar. Aytayıq, sıçan aşını bir-bir yarım saat içinde butünley azm etse, yılanğa – bir-qaç afta kerek. Belli bir bakteriyalarnıñ üceyre bölünüvi er bir saatte yüz berse, aliy derece  organizmlerniñ üceyreleri bir qaç künde bir kere bölünmekteler. Er bir türniñ öz vaqıtı, öz meydanlığı, öz ömür kesikleri bardır... Tez areketli böcekke mollüsk bir taş olıp körünir. Anabioz kibi adise nazarğa alınsa ise...

Eykeller arheolognıñ üzerinde iç de qıbırdamayıp tura ediler. Amma, añlaşıla ki, olarnıñ areketsizlikleri hayaliy, aldatıcı ve olar eykel degil de, insanlar... Başqa seyareden, başqa alemden, başqa zamandan kelgen insanlar. Olar içün bizim yuz yıllığımız – bir ândir. Demek, olarnıñ dünyalarında eppi protsessler başqa tarzda, bizimkige kore pek yavaş, ağır-ağır keçeler.

Ayağı yaralanğanını duyıp, ağrığa cevaplanmaq içün, qadınğa beş yıl kerek oldı. Er adamğa da, bir adım yapmaq içün, bu qadar vaqıt kerek oldı.

Beş yıl... Mıhaylo Ğrığorovıç bu vaqıt devamında bir ömür yaşadı, yañı dostlarnı taptı ve dostlarını ğayıp etti, öz özüni ögrendi. O, em azap, em ağrı, em belâ, em baht kördi. Bu vucudlarnıñ siñir impulslerı ise olarnıñ siñirleri boyu yavaş-yavaş yılışıp, qadınğa ağrı aqqında haber berdi, er adamğa ise – havflı vaziyet aqqında bildirdiler. Eykel sanılğan qadın bu yıllar devamında yarasına qolunı uzatqan, er adamı ise öz yekâne adımını atqan.

Episi bular inanılmaz bir şey olıp körünse de, Mıhaylo Ğrığorovıç  tabiatta er şey yüz bere bilecegini, ve tabiat çeşitliginiñ hazinesi tüpsiz olğanını bile edi.

«Daa onlarnen seneler keçer, - dep, tüşüne edi o. – Men ölerim, oğlum öler, bular içün ise iç bir şey deñişmez. Olarğa qarşı çıqmaq içün bizim zamanımız küçsiz, o, olarnıñ ayaq tüplerini yuvıp, öz sürâtlı yolunı devam ete. Cümle azaplarımız, quvançlarımız ve kederlerimiz bular içün emiyetsizdir. Olar yalıñız nice nesillerniñ iş neticelerine qıymet kese bileler».

Mıhaylo Ğrığorovıç  şu ân özüne sual berdi: «Qıymet keserlermi?  Er şey bam-başqa olıp çıqa bile. Er adamı, beş yıl evel adamlar istemeden yaralağan qadınnı qorçalamaq içün, silâsını köterdi. Ya o silâ işlese? Ne qadar yıl keçecek? Asırlar? Biñ yıllyqlarmı?.. Ya o nasıl silâ eken? Ne yapa bile? O, köçmesin dep, ne yapılmalı?»

Mıhaylo Ğrığorovıç  fikir aqıntısını toqtattı. Elbette, kelmeşeklerge qarşı Zemin insanları çaresini qolay tapa bileler. Er adamnıñ elinden silânı qaqıp alıp taşlamağa mümkün. Bu mahlüqlarnı çelik arqanlarnen sarıp qoymağa da mümkün. Neyse de, vaqıtı tez davranğan soyu yeñe!

Amma bu areketler yüz bergen vaziyetten qurtulmaq içün çare degildir. Kelme mahlüqlarnen añlaşmaq kerek, olarnıñ seyaresi aqqında soramaq ve bizimki aqqında aytıp bermek kerek. Amma bunı nasıl yapmalı? Çünki bugün olarğa berilgen sual olarnıñ añına tek nice on yıllıq keçken soñ yeter, ve olar oña cevabını bergence daa nice yuz yıllıq keçe bile.

Lâkin olar biri birini añlap başlağanı qadar çoqtan-çoq sualler qoyulmalı. Biñ seneler keçer... Kelecek nesiller içün ise dedeleri bergen sualler manasız körünecek, ve olar öz suallerni berirler... Ve kene de biñ seneler keçecek.

Kelmeşekler içün daqqalar keçse, Zemin insanları içün – devirler yüz berecek.

 Mıhaylo Ğrığorovıç öz ayatınıñ devamlılığı aqqında tüşüngende, biraz seskendi. Ne qadar korümsiz bir şey, amma özüne ayaty bir epoha olıp körüne! Neler içün yaşadı? Özünden soñra neler qaldıracaq?

Mıhaylo Ğrığorovıç başını köterdi. Yoq, böyle tüşünceler nafle, eyecanlanuv - nafle. Onıñ işleri qalacaq – daima kelecekke yol köstergen tarihnıñ o oquğan saifeleri, kelmeşeklernen kontakt tizmege yardım etecek tarih saifeleri. Bugün bir şey içün imkân olmasa, yarın onıñ çaresi tapıla bile.

Ve onıñ ömüri de, er bir insanıñki kibi, bir de bir kesikke sığdırılmaz. Daa da doğrusı, bu kesik insanğa bağlı. Birisi öz ömürini körünmez ve ufaçıq, digerleri – buyük ve çoq taraflama yapa, ve «ân» degen añlamnıñ manası ğayet nisbiydir. Insan ayatınıñ bir saniyesi – saat taqıldap ölçegen şey degil de, insan onıñ devamında yapıp yetiştirgen şeydir. Nyüton meşur qanunını tertip etken sanieniñ qadiri bir yuz yıllıqnıñ qadirine yetmeymi? Ya da Leonardo da Vinçiniñ, ya Lomonosovnıñ saniyeleri – o, yalıñız saat köstergen bir şeymi?

Bir saniye devamında Zemin belli bir mesafe keçe, yel belli bir mesafege yete, böcek belli bir yolçıq yüre, amma insan bir saniyege emiyet bermey bile, can sıqısından esnemek, ya da bir yanı tabiat qanunını keşf etmek mümkün. Vaqıt – tabiatta er şeyge saiptir, insan – öz vaqtınıñ saibidir.

... Kelme vucutlarnıñ üstüni uzun kölgeler örtti, şu kölgeler Mıhaylo Ğrığorovıçnıñ kölgesinen qarıştılar. Aliy derece vucutlar biri-biriniñ qarşısında turmaqta edi, ğayet farqlı ve biri-birine pek  beñzegen vucutlar.

Tercime etti  Maye Safet, 2021