Михаил Грешнов

Маша

- Борис! Уянса шуны, эшитесинъми?

Акъчам[1]  агъачынынъ инелери тёкюлип тёшельген обачыкъ устюнде ерлешкен ятакъ къабы[2] къыбырдады ве буюктен-буюк къозакъ[3]  киби ачылып, узанды. 

- Бир копегимиз къалмады! – Василий достуны эп сильтеди. – Эписи гъайып олды...

Къозакъ кене къыбырдады, Бориснинъ башы, юкъудан къысылып къалгъан козьлер корюнди.

- Мен тюшюмде... денъиз корьдим, - деди о. – Мас-мавы...

- Ич бир копек!.. – сёйлей эди эеджанлы Василий. – Ер ярылды, ер ичине кирдилер! 

- Къайда? - спросил Борис.

- Бильсе эдим!..

Борис янбашлап отурды, къайдандыр къалпагъыны пейдалатып, башына бастырып кийди: аяз - йигирми дереджеде.

- Къачып кеттилерми? – первасызлыкънен, эснеп осрады о. – Денъизнинъ тюсю амма да мавы эди! – Богъумлары шытырдагъандже созулды.

Василий дарылып сёгюнди:

- Айынаджанъмы, ёкъмы?

Туман артында танъ ачылмакъта эди. Къар тюбюнде бузлагъан озеннинъ устюне гульгулю ярыкъ тёшелип, узакътаки байрларнынъ тёпелерине токъуна, бу ерлерни терк этеяткъан гедженинъ теренлигине батып, уфукъ артында джоюла эди. Озен эгрилип сырт тарафкъа чевириле, тайга орманыны ярып ача эди. Эр шей ап-акъ, темиз эди; бу беязлыкъ устюнде эки дане нарт чанасы ве атештен къалгъан куль обачыгъы  худжурджа къарармакъта эдилер. Этраф чым-чырт эди.

Булар Бориске Василийнинъ лафлары ве сильтевлеринден зияде тесир этти. О, аякъ устюне атылып турды ве къычырып чагъырды:

- Рустан, Рустан! Салка!

Давуш озен узеринден кетти ве ялыларнынъ учурымларындан яваштан эшитильген акс-сада берип арткъа къайтты.

- Олар къайда гъайып олдылар?.. – Борис этрафны козьден кечирди.

Копек аякъларынынъ излери, атеш олгъан ерини бир къач кере айланып, ялы тарафкъа, озен бурулышы олгъан ерге кете эдилер. Борис ве Василий о якъкъа чапып кеттилер.

Бу, талим киби, оларны яхшы этип исиндирди. Аяз да бунъа уйып, зыкъарлап тура эди. Амма, эсасы, копеклери не себептен ве не къадар узакъкъа къачып кеткенлер экен?

Достлар, терлеп-пишип, озенге кескинликнен сокъулгъан бурунны кечип, токътадылар. Копек сюрюси мында эди.

Тюневин акъшам Борис иле Василий сюрюшкен ялы энишини патлаткъан эдилер. Сабадан сынав нумюнелерини алып башламакъ ичюн, гедже мында къалмагъа ниет этселер, сюрюшип кеткен балабандан-балабан  топракъ кесеги ойле хавфлы асылып къалды ки, достлар, геджелемек ичюн, эйиси, мындан узакъча бир онъайтлы ер къыдырмакъны тюшюндилер. Ве бу догъру фикир экен: бу кесек узюлип, дёрт-беш метр юксекликте бир тар аралыкъны ачты. Копеклер бу аралыкъ ичине кирип, андан гъанимет иле чыкъа эдилер. Мында, ташлар арасында, чыкъарылгъан парчаларны ашап къоялар. Бориснен Василийни корьгенинен, санки: биз ич бир якъкъа къачмадыкъ, эпимиз мына бу ерчиктемиз, умумен, сабалыгъымыз да зарарсыз олды, дегенлери киби, къуйрукъларыны чанакъялар ийлекярлыгъынен салладылар.

- Рустан! Салка! – деп, чагъырды Борис. – Мында кель!

Етекчилери айырылып, арекет этти, агъызлары къангъа былангъан дигер копеклер, яланып, артларындан такъылып кельдилер.

- Сизлер не таптынъыз? Насыл бир пислик? – игренч иле сорады Борис.

Токъ айванлар, инсанларнынъ давушында озьлери ичюн бир хавфлы шей дуймай, яваштан чыйкъылдап, Бориснен Василийнинъ унтыларына бетлерини сыйпамагъа арекет эттилер.

Инсанлар чекильди, копеклернинъ агъзы-буруну къан эди, бетлерине къаверенкли юнь парчалары япышкъан, этрафта тери парчалары ве сары иле къара тюклери къарышыкъ ялын топлары корюнмекте эдилер.

Василий, игренювни зорнен бастырып, кемирильген бир эт парчасы устюнден эгильди.

- Борис!..

О исе, тери кесечикни о якъ-бу якъ чевирип, бакъа,  башыны котергенде исе, назарында эм тааджип, эм суаль бар эди:

- Анълап оламайым.

- Шашыладжакъ шей, Борис! Мамонт!..

Экиси де, бир кереден, тёпеде къараргъан аралыкъкъа бакътылар. Къулакълары уджлу лайка, адамларгъа чевирилип гизлиден бакъаракъ, о тарафкъа кетмекте эди.

- Румка! – джекирди Борис. – Куш![4]

Копек кериледи, къалгъанлары бир дакъкъада адамлардан чешит тарафкъа таркъалып кеттилер.

Борис копеклерни къувалап тургъандже, Василий ташлардаки тешикке тырмашмакъта эди. Ортагъы тамам шу деликнинъ янынъда артындан етти, ве олар корьген мутхиш шей оларны шашыртты.

Зифт къаранлыкъ ичинде къоджаман айваннынъ къабургъасы корюнип турмакъта эди. Къонъур юньлери, къуругъан кедр пытакълары киби, парча-кесек олып асылмакъта. Анда-мында териси ве эти ашалгъан, кемиги агъарып корюне... Къобанынъ теренлигинде, къаранлыкъ ичинде, даа да балабан айваннынъ кольгеси беян олмакъта. Амма достларнынъ дикъкъатыны  зияде яра джельп этти: ондан, оладжакъ шейми бу?! – ири-ири къою къан тамчылары акъмакъта эди!

- Шимди, аджеле суретте, кетмеге керекмиз, - урбасындан къарны къакъып, дей Борис. – Аджеле!

Къобадан чыкъкъан сонъ, олар озюне даа келип оламай эдилер. Козьлери огюнде эп яры къаранлыкътаки дагъ киби балабан айван диваргъа ясланып, хуртумыны ашагъа асып, козьлерини юмып турмакъта. Диваргъа ясланып тургъан киби корюне, амма - достлар этрафны бакъып чыкътылар – айван, йигирми яшлы чам тереклери киби къалын, дёрт аягъы устюнде тура, хуртумы йиберильген, козьлери юмукъ. Айван, дерсинъ, раатланмакъта, истесе, хуртумыны бурып ачмакъ мумкюн. Вуджуды тийильмеген. Биринджиси, копеклернинъ сабалыгъы олгъан сою, зияде зарарлангъан, сол къабургъасындан терисинен эти сыдырылгъан. Экинджиси дев киби айван, дерсинъ, сагъ, янына бармасы биле дешетли. Олюми? Бузлагъан... Пармакълар баскъанда, буз киби салкъын, амма къатмагъан  терисининъ къабалыгъы ве, айны заманда, йымшакълыгъы ис этильмекте эди, бундан, керчек айтылса, тенинъ чимирдеп башлай эди... Эм бу къобанынъ сувукълыгъындан дегиль. Мында, тышарыгъа коре, сыджакъча эди: ава, ичке эшиктен кирип, къобанынъ табанына енгильчик, шеффаф къар тарзында эне эди.

Биринджиден, эшикни къапатып къоймакъ керек эди. Айван даимий дереджеде олгъан араретте сакълангъан. Эшикни елькен кетенинен орьтип, киришне къар обалап, къапаттылар.

- Хусусий бир вакъиа! – Василий Бориснинъ айткъанларынен разы. – Аджеле суретте кетмелимиз.

- Среднеколымсккедже беш куньлик ёл. Копек такъымларнынъ экисини де ал да кет, Вася, эр кимни аякъ устюне котер!

Сабалыкъны достлар сусып битирелер, эр бири озь фикирине далгъан.

Нарт чанасына, кене бир сёзсиз, копеклерни екелер, невбетнен эки такъымны да. Василий тек бир чананы ала. Копеклер ичюн ем, азакъ – арткъач шей алмайып – юкледи, ве бир дакъкъа кечер-кечмез, боранлы къар булутында ялынъыз бир нокъта къарармакъта эди.

Борис атеш янына кечип отурды. Илим деген шей, акъикъатен, пек хусусийдир. Эвельде кемиклер, тишлер, териси ве юню сакълангъан парчалар расткеле эди. Амма бойле бир мувафакъиет даа кимсеге къысмет олмады. Копеклер олмаса эди, - эки дане, бутюн, тильнинъ уджунда тура – сагълам, тири мамонттыр булар! Борис къара къан тамчыларыны корьгенде, айванлар тири деген, худжурджа бир ис этти: айван терен юкъудадыр, анабиозгъа далгъан!

Бориснинъ хатырасы анабиоз акъкъында эвель окъугъанларыны къат-къат, бирер-бирер ачыкълай: биологик процесслер пек яваш кече. Тыштан тирилик аляметлери ёкъ ола. Бойле тарзда буз ичинде къалып кеткен, буюк олмагъан - инфузориялар, ашератлар киби - организмлерни козетмек мумкюн. Анабиознынъ къанунларыны П. И. Бахметьев огренген эди.  Организм бутюнлей бузлап кетмей, вуджут шингенликлери алчакъ дереджелерде гъает сувуп, кене де шинген тарзда къалалар. Мында айны вазиет! Борис мамонтларны хатырлагъанда, эеджандан богъазына бир шей тыкъылып кельгенини дуя. «Айны шей!..» - деп, текрарлай о. Ве озю-озюнден куле: анда инфузориялар, мында исе дев, дагъ къадар бир шей! Хаяллар къайдаларгъа алып бармаз я!..

Амма бу хаял дегиль эди! О, озь козюнен корьди, ис этти: олар тири!..

Къальбиндеки атеш алевленген тезликте де сёнип кетти: заваллы  инфузориялар лабораториядаки шараитте буз ичинде не къадар муддет тура бильмек мумкюн? Олсун бир афта, олсун бир ай? Мында исе элли бинъ сене! Къыяс этилирми?..

Тенъештирмеге мумкюнми, ёкъмы, амма козьлер огюнде айваннынъ салынып тургъан хуртумы, юмулгъан козьлери турмакъта – юкълай!

Борис - озюнде хаяллар иле ишни, тасаввур иле арекетни бирдемлештирген инсан эди. О, балалыкътан Арктикагъа, шималий парылдыгъа, къараманлыкъларгъа ынтылды. Геология факультетини битирип, достларынен Колыма озеннинъ Омолон адлы къолуна келип чыкъты.

Керчек дегенде, мындаки эр бир шей къараманлыкъ олмаса да: агъыр иш чокъ, эбет, амма андаки къар ве ачыкъ мейданлыкъларда озюне хас бир романтикагъа мевджут эди. Энъ муими – адамлар эди! Оларнынъ къальплери, табиатлары!... Василийни расткетирди. Олар бири биринен тез тапыштылар. Василий де хаялперест инсан эди, амма о бираз башкъа: сертче, артына-огюне бакъып иш япкъан, атешин уйдурмаджы Бориске пек уйгъун кельди, достуны вакътында токътатмакъ, керчек меракълы вазифе бермек икътирдаргъа малик дост эди.

Къыш сеферине чыкъмасы да – Василийнинъ фикири эди. Колымадаки яз пек тез кече. Озь группасынен берабер олар баягъы ёл юрьгендирлер. Амма олар даа зияде шей япмагъа арз эте эдилер. Шу себептен, харитагъа бинълернен тесадуфий имкяниетлерге умют багъышлагъан нишанлар къойып чыкъып, олар бу ерлерге къышта къайтмагъа ниетлендилер. Кузьде, кучьлю къар ягъып башламагъандже, Колымада расткельген лантанидлернинъ[5] устьке чыкъмасы достларны, тайгъа ве тундрада бутюн яз девамында араштырылгъан, надир земин унсурларнынъ байлыгъынен  къувандырды. Къыш арфесинде бойле кешфиет!.. Василий геологик теткъикъатлар тешкилятынынъ идареси иле анълашмагъа баягъы тырышты. Борис исе керек таминатны сайлай эди. База ёлбашчысынынъ муавининен тартышты, давалашты: «Павел Андреевич! Таминат энъ эйи олмакъ лязим! Церий, рубийдий[6] – зайыф алетлерге корюнмез, пармакълар арасындан сув кеткен киби гъайып этилир!..» Гаранин бираз саранджа эриф олса да, бильгили эди, алетлерни берди. Энъ къыйметли, теркиплерине платина ве иридий[7] кирген алетлер боюнджа: «Сенет[8] яз», - деп, талап этти. Борис язды, бир шей бозулмайджагъына ишандырды. «Рацияны бир къач куньден беририм, - деди Гаранин. – Аккумуляторлар толдурувгъа къоюлды». Амма, акъылларына кельсе, идареджилер тарафтан экспедиция лягъу этильмек ихтималы огюнде ким беклеп олур?..

Маршрут боюнджа разылашып ве бу ёлдан сагъгъа-солгъа бир адым япмайджакъларына ишандырып – «Бир шей олса, не ерлерде къыдырмалымыз?» деген, там иле акълы суаль берильген эди, - Борис иле Василий реберлерининъ къорувындан къуртулдылар.

Бу гузель бир сефер олды: атешлер, авджылыкъ, куньделик язылары... Достларнынъ умютлери бош чыкъмады, олар торитни[9] кешф эттилер...

Азмы шей даа кешф эттилер? Шимди исе, аркъасы артында бутюн бир бузлап къаткъан мамонт да мевджут. Тек оны тирилетмеге керек. Бир аньге, бу сёзге сюрюнген киби, Борис токътала: «Тирильтмегеми? Тирильтмеге дедимми?» Бу сёзде анълылыкънынъ сынъырларындан тыш бир шей олса да, Борисни, дерсинъ, шемшек ургъан:

- Тирильтмеге!..

Балыкълар, гедже къушлары иле отькерильген амеллер теджрибеси бойле тирильтюв мумкюнлигини косьтерген эдилер! Усттен бузлав юзь берсе де - мумкюн. Мамонтларнынъ йымшакъ териси Бориснинъ акъылына тюше, о, буз киби салкъын, амма буз дегиль! Даа бир кере о териге токъунмагъа истеги пейда олды.

- Насыл тирильтмек? – Борис юмругъыны авучына ура. – Насыл?..

О, шимдичик тирильтмеге азыр. Тек насыл усулнен япыладжагъыны бильсе эди.

Гедже ашыкъмайып йылыша бере. Къоджаман, къуршун тюстеки ай чыкъты... Аяз, сувукъ аджымайып эзмектелер. Борис атешке бир-эки  пытачыкъ ташлады, алев тёпеге котерильди, далгъаланды, ойнады. Булар тюшюнмеге ярдым эте. Кене шуны – мамонтны насыл усулнен тирильтмек мумкюнлигини ойланды.

Чым-чырт этрафта биревнинъ адымлары айдын эшитиле. Борис башыны котере:  бу вакъытта ким олмакъ мумкюн? Джаяв?.. Бельки, о тек къулагъына эшитильди?.. Атешнинъ артында тек  къаранлыкъ, тек гедже. Ве ай – кок сымасына тикильген дёгме киби, ерсиз корюне.

Адымлар даа да айдын эшитильди. Этраф ойле сукюнетте ки, бу адымлар якъынмы,  атештен бир километр узакълыкътамы, анълашылмай. Ким ола биле о?.. Этрафта мекян да ёкъ, инсан да ёкътыр. Адымлар исе – мына олар.

- Ким бу? – деп, сорай Борис.

Насылдыр адамнынъ агъыр нефес алувы эшитиле. Борис аякъ устюне атылып тура ве аман-аман Василийнен чатыша.

- Борис... – о, дуп этип, атеш янында отурып къоя.

Къолчакъсыз, боюнадже бузлагъан Василий колеткеге бенъземекте.

- Анда... сув устюнде индже буз. – дей о. – Чаптырып, догъру ичине кирип кеттик. Бир кереден – сув тюбюне: копеклер, чаналар. Озюм де. Бир бузлап къалгъан тамыргъа илишмесе эдим...

Василий умютсизликнен Бориснинъ юзюне бакъа.

- Эки юз километрлик ёл, – деп, айта о. – Тюфексиз, серниксиз...

- Айды! – Борис достуны анълады. Ятакъ къапны, урба чыкъарып берди. – Бир чаре тапармыз...

Василийге союнмагъа ярдым эте, мораргъан аякъларыны окъалай. Олгъан шей акъкъында тафсилятлыджа сорамай – кереги ёкъ. Сонъ олар атеш янында отуралар. Василий чай иче. Борис достунен мамонтлар тири олгъаны акъкъында лакъырды этмеге пек авес эте. Амма Василийге шимди раатлыкъ керек.

Сусып яталар. Василий бир кереден юкъугъа кете. Борис ярынки кунь не къадар агъыр ве муреккеп оладжагъы акъкъында тюшюне. «Мамонтны тирилетмек...» Ве кене шу суаль ачувландырды: «Насыл этип?..» Борис юкълап оламай, айлана бере.  Козьлери огюнде къоба, копеклер, мавы Къырым денъизи. «Не ичюн денъиз, этраф мамонт толу да... Мамонтлар... Бир, - сая о, - экинджи, учюнджиси...», - ве, акъибети, оны юкъу енъе.

Лакъырды саба, емек девамында юзь бере.

- Апрель айынынъ къары устюнден пияде юрьмели, - дей Борис. – он-он эки кунь. Баарь кельсе, мамонтны сакълап оламазсынъ...

Василий башыны саллай: догъру, сакълап оламазсынъ.

- Бойле шейге акъкъымыз ёкъ, - Борис достунынъ козюне джесаретликнен тик бакъа, - мамонтны тирильтмеге керек!

Василий мешребени агъызынадже алып барамады. Борис чылдырдымы не? Мамонтны тирильтмеге?..

Бориснинъ назарында къатиенлик, бу лафны айтмаздан эвель, баягъы тюшюнгени анълашыла. Ве Василийнинъ агъызындан чыкъкъан биринджи сёз кене шу эди:

- Насыл?..

Борис сыджакълыкънен анабиоз теориясыны тариф этип бере. Айван, мытлакъ, анабиозгъа далгъан, оны уянтмакъ, аяткъа къайтармакъ керек!

Василий, насыл усулнен, деп сорамакъ ичюн, агъызыны ачты, амма Борис оны токътата:

- Вуджудыны, эр бир уджейрени яваш-яваш исиндирип.

- Исиндирип? – деп, сорай Василий. Бориснинъ фикири онъа анълайышлы. Амма бу бир сачмалав да!.. Эм де, айны заманда, фикирнинъ озю манасыз да дегиль... Василий бир такъым вакъыт озь-озюнен куреше. Мытлакъ, сачмалав!

Борис козюне догъру бакъып, джевабыны беклей.

«Бельки, сачмалав да дегиль, - деп тюшюне Василий. Онъа да Бориснинъ джошкъунлыгъы юкъты. Лякин, оны аяткъа насыл усулнен кечирмек мумкюн?.. Фикирлерни озюнинъ этрафында дандрук киби фырлаткъан лянетли бир суаль. Эльбет де, исиндирюв иле!..» Василий, тюневин Борис ис эткен шейни дуйды: керек сёз тапылды, амма сёзнинъ манасы даа анънынъ сынъырлары тышындадыр.

«Лякин...» - Василий озюни эп тутаджакъ олса да, акъылына башта чешит итиразлар келе.

- Къоба атештен къызмаз, - дей о. Колыма кунешининъ кучю азлыкъ этер. Юксек сыкълыкълы акъымы[10] ярдымыненми? Махсус шараитлер керек...

Борис эвелькидай козюне догъру бакъа.

Василий, даа бинъ дане итираз сёзю олса биле, токътала. О, айваннынъ сакин турушыны, раат-раат салынгъан хуртумыны козь огюне кетире.

- Немиз бар? – деп сорай.

Борис раатлыкънен нефес ала: Василий онынъ арзусыны ред этмеди.

Василий керчектен де бу фикирни къабул этти. Эндиден шу сёз тек сес, давуш дегиль, онынъ мундериджеси де асыл олаята. Бу сёз меселенинъ чезильмесини талап эте, демек, Василий бу чезюв ёлуны къыдырмакъта. Озь фикирини амельге кечирмек ичюн, оларнынъ элинде бир шей ёкътыр.

- Нелер бар? – эп текрарлай Василий. – Къар, сув, таш, ель?.. Амма, - бир ишарет япа о. – Буз бар. Сув эм де буз!

Къальбинде тюневинки, сувгъа баткъанда, мораргъан пармакъларынен бузлы кенарчыкъларгъа япышкъан вакъытта, ис эткен дешет аля ятышмаса да,  акъылында  - башкъа шейлер ер алды.

- Электрикамыз олур! – деп, айта о. – Ёлгъа чыкъмаздан бир къач кунь эвель, Рибейромы, Римейромы адлы бразилиялы бир алимнинъ теджрибелери акъкъында окъугъан эдим, - сув иле буз термик чифт тарзында файдаланмакъ мумкюн!

- Василий!

- Термик чифт оларакъ! – исбатлай Василий. – Электрик акъымы къатув я да, фаркъы ёкъ, ирюв юзь бергенде, асыл ола, - эсасы, керек мадденинъ къаттылыкъ тарз-алы олмалы! Термодиэлектрик эффекти! Электродлар иле даимий бузлав процесси керектир! Акъым олур!

Бир кереден олар бу гъаени амелиятта тешкерип бакътылар.

Василий бир алетни дарма-дагъын этип, ичинден платина пилякилерни чыкъаргъандже, Борис, Гаранинге язып къалдыргъан сенетлерни хатырламамагъа тырышып, буз ичинде делик япмагъа чалышты. Не олса – олсун, - деп,  бузны къазыкънен тешерек, тюшюне эди о. Мамонт бу алетлерден къыйметлидир...

Бузда ачылгъан деликтеки сувнынъ устюнде индже буз къабучыгъы пейдаланды. Кереги де шу эди. Бир пилякини сувгъа батырдылар, экинджисини бузнынъ устюне ерлештирдилер, вольтметрни къурдырдылар. Акъреп сагъгъа секирди: элли учь вольт!

- Васька! – Борис ойле бир сыджакълыкънен достуны къучакълады ки, о, зорнен аякъ устюнде къалды.

Планлары пек саде эди. Онынъ уйдурыджылары дая олгъаны себебинден дегиль де, эллеринде олгъан имкянларнынъ саделигинден себеп: иште, эки электрод ве бир де кабель каталагъы. Кабель, шукюрлер олсун, инджеден-индже, сыджакъ кечирмеген вольфрам зырхы олгъан союндан эди.

Кабельни ачып, теллерни къувурып сармасы – техникий бир вазифедир, онен Борис мешгъуль эди. Василий исе чокъ болюмли топлайыджы панельни азырламакъта эди. Панельнинъ эр бир болюмчиги электрик акъымны топлап къыздырыджы сармалгъа[11] ёллайджакъ. «Термодиэлектрик эффект, - олян, аязлы авада буларны айтып къойгъандже... – деп, мыдырдана эди Василий. – Иште, бу эффектнинъ озюнде бутюн сыр! Сув бузлаяткъанда, къатты ве шинген тарз-алларынынъ сынъырында потенциалларнынъ фаркълыгъы асыл ола. Рибейро пек яхшы буны эслеген, я! Ве адисеге гузель ад да берген  – «термодиэлектрика» деп».

Дев киби джанаварнынынъ вуджудыны хуртумнынъ уджундан башлап тырнагъынадже теллернен сарып къоймакъ къолай олмады. Амма эки кунь ичинде буны да беджердилер.

Мамонт бир байыр киби, теллери сёнюкче мадден ышыкълар ойнатып, ятмакъта эди, - инсанны айретте къалдыргъан бир бина, аятта юзь берген хаял! Борис чокъ мемнюн эди: ниети ерине келеята.

- Башлайыкъмы? – Василийге мураджаат этти о.

- Бизнен[12] денъиз къыздыраджамызмы? – кулюмсиревини гизлеп оламады досту.

- Шубеленмесе шуны! Бизим заманымызда даа нелер олмай! – Борис панельни сувгъа батырды.

Электрик акъымы теллерге кетти.

- Энди беклемелимиз, - мемнюнликнен айтты Борис. – Эм де сувны бузлатмамагъа керекмиз.

Учь саатлик невбетчилик теминледилер. Куньдюз ве гедже буздаки делик  янында достларынынъ бириси озьлери ясагъан махсус сопачыкънен сувны къарыштырып турдылар, сопанынъ уджунда буз топланса, оны атешке алып барып, ирите эдилер.

Система пек тюзгюн, амма нетиджесиз чалышмакъта эди. Теллернен къундакълангъан дев къыбырдамайып ята, эм де къыбырдаджагъына чокъ умют ёкъ эди. Теллернинъ тюбюндеки тери къызгъан киби дуюлса да, керек нетидже аля юзь бермеди.

- Зарары ёкъ, - деп, Борис озюне ве Василийге теселли бере эди. – Дагъны бир саат ичинде къыздырамазсынъ.

Дёртюнджи куню айваннынъ къабургъалары сыланды, терледилер. Бу гузель алямет деп, эсап этильди, достлар къобанынъ чыкъышыны азырлап башладылар. Ава къызды, Колымагъа баарь кельди.

Оюкълы киречташ йымшакъ эди. Зарарлангъан мамонтны теткъикъатлар ичюн сакъламакъ фикиринен, киречташ парчаларындан дивар къурдылар. Эр шей озь еринде эди, дивар азыр олгъанда, къобадан ялыгъадже тегиз ёлчыкъ ясап, ташлар тёшедилер.

Айван беденининъ къызгъаны къолнен тийсенъ, дуюла эди. Василийнен Борис мына-мына башланаджакъ бир шейни беклемекте эдилер.

Единджи куню, танъ аткъанда, достлар айваннынъ хуртумы, дерсинъ, кучьленип, бираз бурулгъаныны корьдилер. Ондан козь алмай турдылар.

Бир сааттен сонъра, къобанынъ ичине кунеш нурлары киргенде, джанаварнынъ козь къапагъы къыбырдады. Уйлеге якъын айван теренден нефес алып, козьлерини ачты.

Борис Василийни къолундан тартты. О исе тургъан еринде къатып къалгъан киби эди. «Эгер де шимди къобанынъ тёпеси эшильмесе, ер тепренмесе, демек,  Шахразаденинъ масаллары, дюньянынъ муджизелерининъ эписи бир капик! - деп, тюшюнмекте эди Борис, -  Мамонт тирильди! Тирильди! Васька корьмейми буны, аджеба?!» Амма Василий янында, нефес алмай беклеп турмакъта.  Бориснинъ богъазындан чыкъаяткъан къуванчлы давуш агъызында тыкъылып къалды: «Къыбырдама! – деди о озь-озюне. – Тур, бекле!»

Айван кене шу ерде, патта-сатта, чалышкъан курюк киби[13], шувултынен аваны ичине чекти... Бу энъ эмиетли нокъта эди: айван я да сагъ къаладжакъ, я да шу ерде джан береджек... Вакъыт эп кетмекте, айваннынъ нефеси эп тюзгюнлешмекте эди. Электрик акъымыны достлар сёндирмедилер.

Уйледен сонъ джанавар хуртумыны къыбырдатты, яваштан бурды ве догъурлатты. Ве, апансыздан, Василий ве Борис олгъан тарафкъа башыны чевирди.

Достлар, дерсинъ, гипноз тесиринде, бу дешетли бакъыштан козь аламайып турмакъта эдилер. Кунеш бата эди, бу байыр оюгъында акъшам къаранлыгъы чёкип, этрафны даа да мутхиш ве теляшлы япмакъта эди. Джанавар эп оларгъа бакъып турды, достларгъа бу бакъышнынъ сонъу олмайджакъ киби корюнди, олар озьлерини тургъан ерлерине япышып къаладжакъ киби дуя эдилер. Амма айван башыны кери чевирди ве кене таш кесильген киби, башкъа къыбырдамады. Борис иле Василий къобадан чыкътылар.

Экисининъ де алы худжурджа эди. Эвель олар экиси де - айван айынса не къадар буюк къуванчтыр, деп тюшюнселер, шимди не осы, не бусы бир сёз тапамай эди. Борис электрик акъымыны кестирди.

Шу ань олар бир дангъырды эшиттилер: теллер патлай, айван адым аткъан экен. Джанаварнынъ аякълары астында ташлар инъледи – дев къобанынъ киришине таба арекет этти. Аякъларыны арды-сыралыкънен котерип ве ерге басып, о, байыр джапындан тюшти ве бузда япылгъан деликке келип, хуртумыны сув ичине батырды.

- Не япаджакъмыз? – фысылдады Василий.

- Мен къайдан билем? – фысылдап джевапланды Борис.

- Бу дев бизни ернен ексан этер.

Сувсагъан айван сызгъырып хуртумына сув чеке ве сонъра агъызына оны тёкип, ичмекте эди. Дакъкъалар кечти, ярым саат. Буз делиги янында, дерсин, бир помпа чалышкъан киби, сызгъырув тынмай эди.

- Быкъар, - теляшланды Борис, - оны сувдан къуваламакъ керек!

- Къана, къувала, бакъайым... Ойле бир къувалатыр, - итираз бильдирди  Василий.

Айван гъает сувсагъанындан, айван – о, ыргъачы олгъаны анълашылды – сувдан айырылып оламай эди.

- Эй!.. – Бориснинъ сабыры етмеди.

Айван сувдан башыны чевирди, арт-артына кетти ве... догъру атеш ичюн азырлангъан пытакълар устюне къабыргъасы устюне юварланып кетти.

Достлар, эр шей битти, деп, къоркъты ве янына чапып бардылар. Амма айван тынч нефес алмакъта, хуртумынен фыркъылдай  эди. О, юкълап къалды. Борис ве Василий бу девнинъ устюне басма парчасыны ташладылар: не десенъ де, геджелер салкъын эди...

Эртеси куню, танъ атмаздан баягъы эвель, Борис, балта алып, ормангъа кетти. Онынъ фикириндже мамонткъа ашатмакъ ичюн пек келишкен, бурьлери къабаргъан акъкъайын чубукъларыны топлап, арткъа къайтты. Бурунны айланып кечкенде, бир сёзни текрарлай берген, кимнендир яваш сеснен лаф эткен Василийнинъ сесини эшитти. Борис тааджипленип, къая артындан мукъайтлыкънен башыны чыкъарып, о якъкъа бакъты.

Дев киби айван, сакинликнен хуртумыны къыбырдатып, дёрт аягъы устюнде турмакъта; Василий – беш адым къадар месафеде – къоджаман джанаваргъа бир шей узатмакъта ве буюк бир шефкъатлыкънен, тезайтым тарзында эп мырылдамакъта эди:

- Маша, Маша, Машуля, Маша!..

Мамонт хуртумынен бир арекет япты ве, гъалиба, Василийге джевапланаракъ, фыркъылдады,  шу ань – къоркъкъанынданмы, тессадюфтенми, Борис анълап оламады – Василий элиндеки шейни тюшюрди, ичиндекилер къар устюне тёкюльди. «Галеталар къутусы!» - деп, кулюмсиреди Борис ве топнен кетирген чубукъларны омузына юкледи.

О, тамам вакътында етти. Эм маневий, эм маддий къолтутув олды. Василий мамонттан бойле давуш беклемеди, айван исе, галетлерни ялмап юткъан сонъ, онъа, дерсинъ, даа да сорап, бакъып турмакъта эди.

Борис онъа чубукъларны атты, мамонт исе, мукъайтлыкънен бирер-экишер пытачыкъ сайлап, емни агъызына къойды.

Тек бундан сонъ, Василий озюне келип, олып кечкенлерни сёйлеп берди.

О, саба емегини азырлагъанда,  аркъа тарафтан кельген кучьлю нефес алув давушыны эшитти. Арткъа айланып бакъса, къатып къалды: джанлы дагъ онъа догъру кетмекте эди. «Эзип ташлайджакъ! – деп тюшюнди Василий. – Басып, кюфте киби ялпатаджакъ!..» Айванны токътатмакъ ичюн, къолуна биринджи расткельген шейни атып йиберди, - о, алюминийден ясалгъан тепси экен. Тепси терс тарафынен ерге тюшти. Мамонт токътады, тепсини чеврип, бу не дегени киби, огренип башлады. Бу саниелер ичинде Василий акъылыны топлады. Ве о, тепсиге мерагъыны энди джоюп, галеталар къутусына дикъкъат этип, инсаннен якъынджа таныш олмагъа ниетленген айваннен лаф этип башлады. Акъибетте не олып чыкъкъаныны Борис озь козюнен корьди ве эшитти.

- Демек, Маша? – кулип сорады о.

- Алла биле, онъа не деп айтмалы!

- Айды, олсун Маша, - разы олды Борис.

Емнен мешгъуль айван инсанларгъа къулакъасмады.

- Бу къадары етмейджек, - деди Борис. – Юрь, даа кетирийик.

Даа эки кере барып, чокъча пытакъ кетирдилер. Маша кене де шу зарифлигинен эки-учь пытачыкъ алып, агъызына ёллады.

Бир къач кунь кечкен сонъ, иптидаий джанавар ве инсанлар бири бирине алыштылар. Маша пек де хош бир шахсиет эди: къоркъунчлы тишлерининъ олмаювы онынъ бетине мераметлик, атта, мутийлик чизгилерни бере эди, уфакъ козьчиклери кулюмсиререк, ийлекярлыкъ иле бакъмакъта эдилер. Галеталар, пителерни бегенсе де, о, тиленмеге, адамларны бездирмеге озюне ляйыкъ шей деп, эсап этмей эди.

Бинъ йыллыкъ юкъу онъа худжурджа тесир этти: о, дерсинъ, кечмишни унутып, янъы акъикъатны, санки, янъыдан огренген киби эди. Эскиден тек эсас истеклер къалды: ашамакъ, ичмек ве сюрю азасы олмакъ. О, джанлы шейге ынтылмакъта эди. Джанлы шейлерден тек Борис ве Василий олгъаны себебинден – олардан ве дуракъларындан бир адым узакъкъа кетмей эди, бундан да гъайры, о, достлар оны къайгъырагъаныны ис эте эди. Эльбет де, бираздан онынъ эски хатырлавлары уянмакъ керек, амма шимди бу пек мераметли айван эди. Амма дёрт метрлик юксекликте олгъан, эки метролыкъ хуртумлы айвангъа якъын бармасы эп къоркъунчлы корюне эди... Достлар да айванны бездирмеге истемей эдилер. Бойле этип, араларында достане мунасебетлер пейда олды. Адамлар ем кетирмек ичюн ормангъа кеткенде, Маша артларындан такъылып, пытакълар сындырып, ашай эди, дуракъ тарафкъа бурулайыкъ дегенинен, о да, кольге киби, келип ете эди.

Шу арада ёлланма[14] сонъуна етмекте эди, достлар къайтмакъны тюшюнип башладылар.

- Я кетмесе?.. – Машагъа ишарет этип, сёйлей эди Васлий.

- Кетер! – деп, ишандыра эди Борис.

Маша исе кете берди.

Юрюшлери тез олмады. Саба, уйледе ве акъшам пытакълар кесип, айванны ашата эдилер. Маша оны бакъкъанларына алышты ве озю озюне ем къыдырмагъа разы дегиль эди. Пытакъларда япрачыкълар чыкъып башлады. Маша, яш ешилликни бегенип, оларны шапыр-шупур ашай эди. Айны заманда, о, озь салмакълыгъына урьмет косьтермекни де огретти: о, ашап тоймагъандже, достлар озь еринден къыбырдап оламай эдилер. Юрип башласалар исе, о, инатлыкъ косьтерип,  этрафтаки япракъларны титреткен давушнен бору чалдыра эди. Амма Маша, эвелькиси киби ашыкъмайып, чоп-чубукъчыкъларны сайлап, ашагъаны себебинден, тоймасы тап ярым куньге сюрьмек мумкюн эди. Шунынъ ичюн, айванны текяран алдатмакъ къарарына кельдилер: куньдюз уйлеликке токътамайып, юрюшини девам эттилер, Маша исе, токътав вакътында ем берильгенине алышкъаны ичюн, сабыр иле, расткельген тереклерден пытачыкъларны узип, ёлуны девам этмекте эди.

Достлар шакъалашты:

- Огрен! Ишлеген – тишлер!

Среднеколымсктен докъуз километр узакълыкъта олгъан базагъа, майыснынъ сонъунда келип чыкътылар, оларны энди дёрт козьнен беклей эдилер. Къасабагъа бирден кетмедилер. Фикир пайлашмакъ ичюн, токътадылар. Башта Василий кетер – юзь берген муджизе акъкъында хабер этеджек. Амма Василий текяран узакълашып башлагъанда, Маша артындан къычырып чагъырды: о, достларны даима берабер корьген эди, ве бириси биле оны терк эткенине разы олмады. Я да, бельки, о, озюни бир къыраличе деп сая эди, ве озь садыкъ хызметчилеринден ич бирисини гъайып этмеге истемегендир.

Кене ялан ярдымынен меселе чезильди. Бир оба пытакъ азырладылар, ве о ашалгъандже, Василий къасабагъа чапып, анда кимсе къоркъмасын деп, эвельден хабер этти: мамонт келе.

Василийге Павел Андреевич Гаранин къошулып кельди. Маша, оны корип, башта тааджиптен къатып къалды, сонъра хызметчилерининъ сайысы артты ве бунынъ зарары ёкъ, дегени киби, учь адамнынъ артындан къасабагъа догъру кетти. Гаранинъ аркъасындан агъыр нефес эшитерек, эп арткъа чевирилип бакъа ве достларнынъ огюнде тез-тез адымлай эди.

Инсанларнен мамонтны къасабанынъ башында копеклер къаршылады, пек якъынлашмай, узакъча турып, афырып атыла бердилер. Амма Маша, хуртумыны ашагъа узатып, ойле бир дешетли къаба давуш чыкъарды ки, Шариклер иле Лайкалар, къуру япракъ киби, эр тарафкъа дагъылып джоюлды ве бир даа мамонтнынъ янына бармагъа сакъындылар.

Колымада, геологлар базасында, тири мамонт пейда олувы акъкъындаки хабер илим-фен ве адий алемни сарсыткъанында шубе олурмы? Четэль мухбирлери шамата котердилер. «Ола бильмез!» - деп, Якутсктан насылдыр усулнен радиомесседжни тутып, Парижли «Фигаро» язды. «Даа бир... «Денъиз аждерхасы»...» - кинаенен, юз йыллар девамында юзь берген муджизелернинъ тешир[15] этмесинде тиш къайрагъан Лондралы «Таймс» деди. «Я керчек олса?» - эеджан иле Ромалы газетлер сорадылар.

Сонъра Колыма тайгасына меракълангъанларнынъ ильки къысмы етип барды: туристлер, палеонтологлар, фотографлар, рессамлар, экскурсантлар... Айванны ольчеп башладылар: ах-вахлар, вай-вайлар.  Къасабаны халкъ сюрюси толдурды, мейданда, бостанларда чадырчыкълар къоюлып башланды. Колымада ич бир вакъыт олмагъан, аладжа кольмекли, башларында берет олгъан инсанлар сокъакъларда итеклешти, азыкъ тюкянына уджюм япты, конторагъа, керек ве керекмеген ерлерге сокъулдылар.

- Чалышмагъа кедер этмесенъиз! – деп, ялварды геологлар.

Джевабы, Земиндеки чешит акцентери иле, созулып я да прононснен айтылгъан, тек бир сёз эди: «Мамонт».

- Ортакълар, бей ве эфендилер!..  – Илимлер Академиясынынъ Сибирья болюгининъ филиалына аит олгъан алимлер комиссиясы мудафаа тутмакъта эди.

- Мамонт! – бир агъыздан айткъан киби, сёйлер эдилер эм ортакълар, эм бей ве эфендилер.

Къасабанынъ меркезиндеки мейданны аджеле суретте къораладылар. Ортагъа вакъианынъ баш къараманы къоюлды. Къоранынъ артында халкъ къалабалыгъы. Айвангъа якъын тек комиссия азалары иле фотографлар, Борис эм де Василий кечириле. Бориснен Василий янында олгъанда, Маша бир шейден раатсыз олмай эди; тек олар олмаса, теляшланып, истеги ерине кельмегендже, чагъырып башлай: достлар кельсе, тынчлана эди.

Меракълангъанларнынъ джерьяны эп тынмай эди. Ковбой шляпалары, беретлер Машаны да, достларны да бездирип башладылар.

- Бойле вазиет чокъкъа сюре бермез, - деди Василий. – Бир шей тюшюнип чыкъармагъа керек.

- Мен Маша ичюн къасеветленем, - разы олды Борис. – Маддеси бозулды, о, зияде теляшлана.

Достлар Машаны азджа раатсызландырмакъны талап эттилер. Комиссия да, боштан-бош юрьген сейирджилерден быкъып, оларнен разылашты.  Туристлернинъ дурагъы мейдандан ормангъа, базадан бир ярым километро къадар месафедеки алангъа кочюрильди. Сейирджилер ичюн чаршембе ве базар куньлерини тайинледилер. 

Борис ве Василий озь севимли джанаварлары ичюн япмагъан шей къалмады: ашаттылар, сыджакъ куньлерде ичекнен сув берип, ювундырдылар. Машада инстинктлери уянып, о, кечмишине уйып, ормангъа кетмекнинъ хавфы аля бар эди. Эм де бу къоранынъ ичинде эп тутып оламазсынъ да оны!

Башкъа адамлар да айвангъа мераметли эди, онъа чокъ юзь бере эдилер, амма Бориснен Василий, дерсинъ, онынъ «къальбини» огренгенлер... Маша достларгъа алышты, олар да онынъ эр бир истегини, раатсызлыгъыны, кейфинде денъишмелерини анълай эдилер. Онен берабер эм къуванды, эм теляшландылар.

Айны тарзда, бераберликте, гъам чекип башладылар.

Эгер де, мамонтнынъ янына эр бир якъынлашкъаннынъ тааджипленюви ве этрафтаки къалабалыкъ дикъкъаткъа алынмаса, айван янгъызлыкъ чеккени анълашыла эди. Маша чёльдеки къургъанны анъдыра эди: устюнде кунеш де бар, ель де бар, амма о янгъыз, бир озюдир. Айванда теляш ве гъам дуйгъулары эп кучьлеше эди. Борис ве Василий  бу денъишмелерни эследе де, манасыны анълап оламагъанындан насылдыр раатсызлыкъ ис эттилер.

Къасабадан шоссе ёлу башлана эди. Автомашиналар Машанынъ дикъкъатыны джельп эттире, о, хусусан, юк машиналарыны бегене, оларны хавфсыз айван деп, эсап эте эди. Бир кере къасабагъа эки юмалакъ кабель кетирген балабан «МАЗ» кельди. Ёл пек де тегиз олмагъаны себебинден, юк арабасы чаналап, гъырылдагъаны, Машаны раатсызлады. Маша хуртумыны котерди, энсесиндеки юньлери тик турды. Айдавджы, машинасыны, моторны сёндюрмейип,  идаре янында къалдыры. «МАЗ», дерсинъ, бир шейге дарылып, тынчланмайып, мыдырданып турды. Маша булунгъан къора да идареге якъын ерлешмекте, ель машинадан кельген тютюнни айван тургъан тарафкъа алып кетти. Бельки, шу да себеп олгъандыр... А дегендже, Маша машинагъа таба чапты, къоранынъ сырыкълары чёп киби тысырдады, бир саниеде авдарылгъан «МАЗ» кювет ичинде ятмакъта эди. Мотор токътады, айван исе агъыр-агъы нефес алып турмакъта эди.

- Маша! Маша! – деп, чагъырдылар Бориснен Василий.

Айван оларгъа башыны чевирди, саллана-саллана, когетлерге тамчы-тамчы къан агъызып, чагъыргъан достларына кетти, къабургъасындаки яра алланды.

Бу, достларны эеджанландыргъан, мамонтнен олып кечкен, вакъиалардан биринджиси эди. Борис ве Василий айванны идаре этип оламаяткъанларны анълап башладылар.

Керчектен де, джанаварнынъ козюне дюнья янъы тарафтан ачылмакъта эди.  амма бу худжур, эвельден таныш олмагъан давушлар ве къокъуларгъа малик бир дюнья эди. О, геджелерде кунеш киби козьлери янгъан айванлар мевджут янъы бир алем эди. Айны атешлер тёпелеринден тютюн асылып тургъан, сыранен тизильген, кошели къоджаман биналарда да яна эди, бундан бутюн орман туташ алевленген киби корюне. Бу, тавда тереклер бири-бирине ошагъан киби, бир къыяфетли, эки аякълы махлюкълар яшагъан, башкъа бир, мемлекет эди. Бу мемлекетте эр шей бир тюрлю: екяне сокъакътан чаптырып юрьген атешли козь айванлар да, эки аякълыларнынъ, сонъу олмагъан сагъанакъны анъдыргъан, юрюш давушлары ве сеслери... Юкълагъанда бу алем гъайып олып кете. Козь огюнде анъайышлы ве таныш тайга орманы пейдалана эди: темиз озенлер акъа, кунешли вадийлер яйыла, янында исе догъмуш балабан айванлар отлай эдилер – Маша оларнынъ хуртумларыны, къыйыш тишлерини, догъмуш къокъуларыны хаялларда коре... Не ичюн олар тек тюште келе экен, куньдюз къайдаларгъа гъайып олалар?.. Бельки, олар оны къыдырадырлар?.. Уянгъанда, Маша динъленип, этрафны козете эди. Олар янчыкъ мында эдилер де!..

Тюшлер эп раатсызлай эди. О, орман ичинде чапмакъта, янында кимсе ёкъ: сюрюси оны ред этти, кетти. Излер, къокъулар къалмады... Маша озеннинъ о бир ялысына ялдап кете. Олар анда, байыр артындалар. Амма бу байыр дегиль, огюнде къоранынъ къалын агъачлары  турмакъта... Демир айванны авдаргъандан сонъ, диреклерден янъы къора ясадылар. Маша бу агъачлардан къоркъа. О тереклер олса, Маша оларны тамырнен чыкъарып, къораны тар-мар этип ташлар эди. О, диреклерден ясалгъан къора бою чапа ве кене озь ерине къайтып келе. Сюрюси, ола биле, байыр артындадыр. Тек о бир озю къалды. Дар-дюньяда бир озю...

Айваннынъ табиаты эп бозулмакъта. Халкъ топлангъанда, этрафында фотографлар секириклегенде, Маша сабырсызлыкъ косьтерип башлады. О, июльнинъ мис къокъусыны ичине раатсызланып чеке, геджелернен боразан киби «тутут»лай, къалтырай, орман тарафкъа ынтылмакъта эди. Кимсе онынъ алыны анълап оламай эди. Амма эр шей пек де анълайышлы: Маша озюне чифт къыдырмакъта, беклемекте эди.

Шу куньлерде къуруджылыкъкъа къоджаман, дев киби отуз тонналыкъ юк арабалары келип чыкъкъан эди. Дюдюклерине бир шейлер олгъан: я да Сибир иклиминде серс тийди, я да фабрикадан чыкъарылгъанда ойле эдилерми - эр бир машина озюне аит бир сеснен давуш бермекте эди. Къаба, къырыкъ сесли сою дейсинъми, чийкъылдавукъ сойлары да расткеле эдилер. Машаны бу давушлар пек эеджанландыргъаны ичюн, достлар айванны кене башкъа,  Среднекомсктен отуз километр узакълыкъта ерлешкен, дуракъкъа кечирильмесини талап эттилер.

Къасабадан ягъмурлы бир саба чыкътылар. Орман ичи тынч, сессиз эди; туман ичинде тереклер гъает юксек корюнмекте, олардан ерге агъыр тамчылар тюше эди. Айваннынъ юню сылангъанындан топ-топ асылмакъта, бу ябанджы дюньяда тириленген, эр кимге ят олгъан девнинъ вазиети мушкюль ве аджыныкълы эди. Достлар каарьленип, сусып кетмекте эдилер.

Озен янында токътадылар. Паром чалышмай. Озенинъ юкъары бойларында афат юзь берген, сувда бирер я да бир топ олып, боран тамыр такъым узьген тереклер акъып кетмекте, бурулышларда агъачлар айланып, бири-бирине уруша, пытакълары сына эдилер.

Айван ве эки инсан - учевлешип - паром мейданчыгъы янында тура. Не япмалылар? Озенге бакъып, тереклерден тамгъан сув давушларыны динълеп турдылар. Паром гъарибане алда ялыгъа къысылгъан, тек сонъ дередже къадар тартылгъан аркъаннынъ тели къалын сеснен зынъылдамакъта эди.

Бирден озен узеринде къырыкъча давушлы дюдюк чалды. О, юк машинанынъ сеси эди. Ихтимал, акъмахча, бельки де, яш бир айдавджы, сув бойле вазиетте олгъанда, паром чалышмайджагъына акъылы етмегенинден паромджыны чагъыргъандыр.

Маша элесленди[16] .

Ырылдав текрарланды, туман ичинде титис, дерсинъ, бельгисиз бир диярлардан кельген бир давуш. Маша девамлы, кучьлю давушнен джевапланды, къалтырап башлады, козьлери йылтырады.

О бир ялыдан исе, гъайрыдан, аваны титреткен кучьлю ырылдав давушы кельди; ель буланчакъ туманны чалкъатты, дюдюкнинъ сеси айдынджа эшитильди. Маша тюклерини тиклетти, къулакъларны яргъан гъайрытабий бир улув иле джевап берди.

Айдавджы, гъалиба, эгленип, дюдюгини токътатмайып басты, орманны, этрафны толдурып, къальпни парчалап, гъамлы давуш созулмакъта эди. Маша ялынынъ бир тарафына чапты, сонъ дигерине, ве бир кереден, айланып, къайнагъан сув уюримлерине озюни атты. Къан хатырасы озюне чекти.

Дюдюк эп токътамады. Ялыда юзь берген фаджиадан айдавджынынъ хабери ёкъ. Хуртумыны котерген, янгъыз айваннынъ къаверенкли аркъасы сув тюбюнден бир корюнди – ыргъачы, демир машина чагъыргъаныны бильмейип, шу даветке ынтылмакъта эди. Аркъасы бир даа корюнип, туман ичинде гъайып олды.

- Маша! Маша! – деп, Борис ве Василий анда-мында атылып, умютсиз чапкъалады.

Озен исе бири-бирине урулып парчалангъан тереклернинъ тасырдысынен джевап берген эди.