Bu maqale "Ana tili ocalarına" adlı jurnal içün azırlanğan edi. Mecmuağa qısqartılğan şekilde ve kiril urufatınen basıldı. Leyla oca Asanova bergen sualleri içün çoq sağ olsun!
1. Siz Qırımda doğdıñız, demek, ana-babañız vatanğa çoqtan berli kelip oldılar Öz qorantañız aqqında aytıñız, lütfen. Balalıqta başqa milletler vekillerinen munasebetleriñiz nasıl edi?
2. Ana tilini ailede ögrendiñizmi? Etrafıñızda başqa til müiti edi, amma tilimizni mükemmel bilesiz. Buña nasıl iriştiñiz. Ana tilini ögrenmege istegen insanlarğa nasıl tevsiyeleriñiz olur?
3. Şimdi dünyada vaziyet pek mürekkep, er keske belli. Bu ağır zamanda, men bellesem, biz biraz deñişmek, inkişaf etmek kerekmiz. Milletimizni, urf-adetlerimizni, medeniyetimizni saqlamaq içün ne yapmalımız, nasıl olmalımız? Bizge ne yetişmey?
Anamlarnıñ qorantası Qırımğa 1969 senesiniñ avgust 21 künü qayttı. Qartbabamlar "verbovka"nen keldi. Olarnen beraber Orlovka (Biy-Örlük) köyüne şu künü daa eki qırımtatar qorantası kelip çıqtı. Anam – qorantada eñ büyük bala – o zaman mektepniñ soñki sınıfını endi Qırımda bitirdi. Smail qartbabam köyde demirci olıp çalıştı, Nayde qartanam, köydeki çoqusı bizim millet qadınları kibi, yüzüm bağında işledi.
Babam ise, anamlardan bir ay keçken soñ şu köyge kelgen Seyar ağasınıñ qorantasına birazdan qoşuldı. İş tapmaq ve propiska olmaq içün, bir yıl qadar teşkilâttan-teşkilâtqa qatnadı.
Anamnen babam 1971 senesi evlendiler. Men Razdolnoye (Aqşeyh) qasabasında doğdım ve Aqmescitke oqumağa kirmegence, anda östim. Cemile bitam biznen yaşay edi. Babam, Simmar Safetov – avtokran aydavcısı edi, çöl tarafta çeşit binalarnıñ qurucılığında çalıştı. Anam – Ayşe, bir gastronomda otuz yılğa qadar satıcı olıp işledi. Eki qardaşım bar, Cemil ve Elzara.
Evde ana tilimizde laf ete edik, bitam içün tercimanlıq yaptım, rusçası, ebet, zayıf edi. Böyle tercimanlıq menim içün tabiy kele edi, bitamnıñ rusçası bizge külünçli eşitile edi. Smail qartbabam ve Nayde qartanam ise, Cemile bitamdan bayağı yaş olsalar da, rusçanı yahşı bilseler de, ana tili boyunca pek qattı turmaqta ediler. Onıñ içün, evimizde tilge ayrıca bir munasebet olğanını biz añlamayıp olamaz edik. Çetten adamlar, atta başqa millet vekilleri, bizim qırımtatarca laf etkenimizni eşitip, maqtay ediler. Evdekilerden, ebet, rus tili içün tenqit ve mısqıl eşite edik.
Anamlar Özbekistandan "Lenin bayrağı" ve "Yıldız"nı, yalan degildir, bir sanını qaçırmayıp, yazdırta ediler. "Kniga poçtoy" vastasınen qırımtatar tilli kitaphaneçik topladılar. Kerçek, bu kitaplar maña soñra iş boyunca çoq faydalı oldı. Babam akkordeon çala edi, Smail qartbabamnıñ ise garmoni bar edi. Qırımtatar plastinkalarımız bar edi. Yani milliy muzıkamız müiti daima yüz bermekte, eski türkülerimiz yırlanmaqta edi. Bular episi, ebet, birden olmasa da, vaqtı kelgende, menim şahsiyetimde özüni beyan etip başladılar.
Başqa millet içinde yaşap, şübesiz ki, onıñ tesirinde bulunmay qalmaysın. Böyle bir keskinlik ve kerginlik aramızda milletim boyunca, ğaliba, olmadı. Bir kere, dörtünci sınıfta olğanda, maña "mongol-tatar" dedi bir bala, başına çantamnı yandırdım, şunen iş bitti. Bir de, doquzıncı sınıfta, qırımtatarlar endi Qırımğa kütleviy tarzda qaytıp başlağanda, bir vaqia oldı. Amma, añlağanıma köre, mektep memuriyeti bu qığılçımdan bir belâ çıqmasın dep, şu laflarımıznı tez yatıştırdılar ve bir parça vaqıt, maña ıncıtıcı şeyler aytqan qıznen ekimizge pek muqayt oldılar. Amma "satqınsız" kibi laflarnı şahsen özüme aytıldı dep, söylep olamam.
On üç yaşımda mektepteki Yañı yıl tedbirine, "Yıldız"daki Zarema hanım Trasinovanıñ elinen çızılğan resimlerden ilhamlandım, özüme milliy urba yaptırdım. Babam fes yaraştırdı, anamnen Cemile bitam – anter. Em qorantam qoltuttı, em ocamız meraqnen yanaştı, men "Aqmescit qaytarması"nı oynağan edim.
Kerçek aytsam, etrafımda, mıtlaq, bir şeyler olğandır, amma men, balalığıma barıp, onı añlamadım ve duymadım. Çoq şeyge aqılım bayağı soñra yetti.
Mektepni bitirgen soñ, men Hersonğa tıbbiyat oquv yurtuna, tiş tehnigi zenaatına kirmek içün bardım, amma kiralmadım. Qısmet degil eken. Bir yıl, evelde mektep tatili zamanlarında çalışqanım bala bağçasına kirip işledim. Ve şu yılı Aqmescitte, universitette, ana tilimiz tili ve edebiyatı bölügi açıldı. Asılında, bu vaqıtta endi vatanperverlik, milletperverlik kibi bir şeyler is etip başladım. Özümniñ kimligimni aydınca ayırıp başladım, ğaliba. Ve, pek ruhlanıp, (amma özüme, doğrusı, çoq işanmayıp), oquvğa kirmek içün davrandım. Qısmetim eken. Oquvımız meraqlı edi. Endi yıllarnen pekingen, küçlü, yolu tegiz rus kafedrasına qarşısında bizim, endi vatanına avdet olğan, evsiz-barqsız, qurucılıqqa batqan, büs-bütün ilmiy bağları üzülgen, ürmet etken insanları uzaqta qalğan, mında yañıdan, ğayrıdan, sıfırdan kafedranı qurğan ocalarımız. Şaşılacaq şey, kerçek. Cafer oca Bekirov, Enver oca Aqmollayev kibileriniñ adlarını, eñ azından, soqaqlarımızğa berilmeli, hatıraları qaldırılmalı.
Tilimni şimdi bu derecede bilgenimniñ sebebi, fikirimce, em evde ana tili müitte bulunğanım, em universitette bu zenaat boyunca tasil alğanım, em ondan soñra ayatımda bu zenaat boyunca çalışmaq imkânlarıdır (er çalışqan yerde men ana tilimiznen bağlı saalarda işledim, til bilgisi kerek oldı), em de mütehassıslarımız sayılğan insanlardan çoqtan-çoq eşitken keskin (bazıda seni yoq etici kibi is etilgen) tenqittir. "Ana tilgi bilgisi zayıf", "tercimesi zayıf" degen sözler, bazıda, özüni östürmek içün küçlü bir tepme (silingen) siltem ola bile eken. Amma böyle terbiye usulına men qoltutam dep bellemeñiz.
Muarririyette, müzeyde, teatrde çalışqan zamanda, universitette ders bergende, aspiranturada ilmiy mevzum boyunca çalışqanda, tecribem arttı, ebet, rastketirgen insanlar menim içün nümüne, oca oldılar. Çoqtan-çoq edebiyatnen çalışmağa kerek oldı, kitaplar oquldı. Bundan ğayrı, men meşğul olğan tercimanlıq işi de til bilgimniñ seviyesini kötermek içün faydalı oldı. Kimgedir til ögretseñ, böyle faaliyet de, özüñe şu saada faydalı ola eken.
Özümizniñ qorantamızda biz balalarnen, çaremiz olğanı qadar, ana tilimizde laf etmege tırıştıq. Amma mektep başlağan soñ, tilleri rus tiline çevirilip ketkenini toqtatıp olamadıq. Şimdi oğlum da, qızım da ziyade yabancı tilni qullana. Kelinim de balalıqtan ana tilinde laf etken edi. Amma kerek olğanda, olar ana tilinde laf etmege tırışalar. Qızım qırımtatar tilini zenaat olıp seçti, biz babasınen tasil alğan universitetke bu yıl kirdi.
Aqiqat yaşayışta, ana tilimizni ögrenmek içün şimdi bir yol bar. Birincisi, ögrenecek, faydalanacaq insan içün: añlı tarzda, mesülietini bilip, bu yolnı seçip areket etmek (qulaqnen - diñlemek, köznen – oqumaq, tilnen – söylemek, aqılnen - añlamaq) em de, şimdi elimizden kelgen qadar, qorantada, cemaatta, milliy sınıf olsa – derste, mektepte, ana tili müitini yaratmaq, saqlamaq, devam ettirmek. Yani, faydalanmaq, vesselâm.
Amma, qırımtatar tili degende, qutleviy tarz-alı baqılsa, bu tilde müit yaratuvda başqa küçler közde tutulmaq kerek. Eger de qoranta – bu eñ tar ve mustaqil daire olsa, sınıflar, mektepler, tükân adları, naqliye vastalardaki yazılar, vesiqalar tili ve bularğa beñzegen şeyler devletke bağlılar, onıñ qararına, em onıñ siyasetine. Şu saada areketler ise közboyama da ola bile, faydalı da ola bile, işte, neticesine köre. Bu ceetten, halqımız, daa doğrusı, faal bir qısmı, kene, er şeyge rağmen, areket etmekte, milletni saqlamağa çalışmaqta.
Bilesiñiz, halqımızda özümizni daima qabaatlamağa adet bar, amma men yaqınlarda Kazahistanda çıqarılğan bir filmni baqtım. O halq öz vatanından sürülmedi, ğayrıdan vatanında öz medeniyetini, tilini, tasilini tiklemege mecbur olmadı, amma bu ceetten olğan meseleleri bizimkilernen aynı. Taaciplendim. Ve halqımızğa daima milliy mirasına nisbeten olğanı pervasızlıqta taşlanğan qabaat adaletsizdir, dep tüşündim. Bizler hususiy bir halqmız, kimsege oşamağan bir milletmiz. Biz, aksine, talaşa-talaşa, şimdi bu derecedemiz. Yazıq ki, aydı, endi bu basamaqtamız, raat-raat yaşayıq, dep olamaymız. Demek, kene tilimizni, medeniyetimizni saqlav küreşi formatında devam etecekmiz. Kene toqtamaycaqmız, elimizden ne kelse, yapacaqmız. Ögrenmege, tilni bilmege istegenler, onıñ qadirine yetkenler, tilni ögretmege istegenler, tilni saqlamağa, tilni kerek bir nesne tarzına ketirmege, tilge ihtiyac doğurmağa istegenler – er kes öz issesini qoşacaq.
Birleşken Halqlar Teşkilâtı yanındaki tamır halqlar forumınıñ eksperti Suleyman Mamutov Kiyev şeerinde "Qırımtatar tili milliy korpusı"nıñ taqdimi çerçivesinde yapqan çıqışında, halqımız bir belâğa oğratılsa ya da assimilâtsiyağa oğrasa, mezkür internet resursı belli bir hazine, yoqtan canlandırma menbaası olmaq mümkünligi aqqında bir fikir peyda olğanını söylegende, maña pek tesir etti. Yani, kerçek, halqımız, tilimiz, medeniyetimiz ne qadar havflı alda olğanı bundan daa da yahşı añlaşıla.
Bizge halq içün saqlanmaq ve tilimizni ve medeniyetimizni saqlamaq içün ne kerek, ne yetişmey degende… Men tek istegen şeylerimni, mükemmel bir tasvirini ayta bilem. Halqımızğa havfsızlıq ve oña ilerilev yolunda keder etmeycekler olmağanında eminlik kerek. Ve böyle şaraitte öz kimligini añlap, bu kimlikni zenginleştirmek ve inkişaf ettirmek, zemane dünyada ayrıca, hususiy bir unsur, meraq doğurğan ve ögrenilmege aveslik doğurğan bir adise olmaq mümkündir. Amma, bizde bugün tek bu kimlikni añlı tarzda belgilev ve tıştan tesir etken bozucı küçlerge itirazımız özegine saqlanıp qalğan milliy alâmetlerimiz ilişip turğanı elimizde bar. Halqımız nevbetteki sınavlardan keçmekte. Dülber milletimiz, bir şeyge baqmadan, kene sağlam ve öz hasiyetlerini coymağan alda, yañı faydalı tecribe qazanıp, bu sınavlardan muvafaqiyetli neticelernen daa bir yüksek basamaqqa çıqmaqnı Alladan tileyim. Ve bundan soñra havfsız ve aman bir şaraitlerde, şu - men mükemmel bir tasvir köstergen - bir tarzda yaşasın, gürlesin.
4. Şiirleriñiz nasıl doğa? Er kün eserler üstünde çalışasızmı, bir şeyler yazasızmı, ya da ilham bekleysizmi? Nesir eserleriñiz barmı?
Şiirlerimniñ çoqusı, psihologlar aytqanı kibi, sublimatsiyadır. Yani, bilesizmi, insan özüni birdem, bütün duymaq içün bir yetişmemezlik olsa, o bu yetişmemezlikni uydurma tarzında tamamlay. İşte, men de, bir şeyler meni raatsızlasa, o şeyni menim miyim şiir tarzında ifade ete. Eñ yahşı şiirlerim böyle raatsızlıq, qalbim tınç olmağan, göñülce qıynalğan zamanlarda bir ilâc, teselli tapmaq çaresi, duyğularımnı seslendirmek bir usulı kibi yazıldı. Mahsus degil, ebet, özü-özünen. Fikirlerim bir ritmde qurulıp keldi, kelgen soñ, yazıldı, demek. İşte saña, şiir oldı. Yaşın yaşnağan kibi.
Bazı metinler sımarışnen yazıldı, türkü metinleri, misal. Amma bu emek, zenaat, esnaf kibi bir şey. Aqılıñı bir alet kibi quruştırasıñ, neticesinde bir metin yazıla. Böyle metinler, mıtlaq, mükemmel olmay bile, çünki, şekil talapları ola – satırnıñ uzunlığı, urğular, berilgen bir mevzu. Soñ, fikirni, sözge "kiyindirip", bir qalıpqa uyğunlaştırmaq kereksin.
Nesir eserlerim de bar. Asılında, men daa universitet talebesi olğanda, ikâyeçikler yazdım. Yazmağa rus tilinde başladım. Studentlik devirinde ana tilinde ilki şiirler yazıldı. Soñra men olarnı defterlerge toplap başlağan edim.
2004 senesi bir cüratlıq yaptım, barıp, öz şiirlerimni "Qırım" gazetasına alıp ketirdim. Enver ağa Özenbaşlı o zaman şiiriy saifeni alıp barğan edi. Kerçek aytsam, bastırmazlar, dep emin edim. Onıñ içün, şiirlerimde hatalar çoq olsa, gazetke qoymañız, degen ricamnı bildirip, kettim. Amma, gazette olar men bergenim kibi çıqtı.
Bir sıra şiirlerim, olarnıñ çoqusı "Yeşil kâinat" adlı cıyıntıqqa kirdiler, yır metinleri olur, degen fikirinen yazılğan edi. Dostum, tanışı - yaş bestekârğa teklif eterim dep, ilhamlandırdı. Olar şu bestekârğa barıp çıqmasa da, taqdirleri güzel eken. 2013 senesi Seyran Suleymannıñ tevsiyesinen men, öz eserlerimni toplap, "Dolâ" neşriyatında bastırılğan bir kitapçıq şekilinde kördim.
Ondan soñ men eserlerimni içtimaiy ağlarda derc etip başladım, biz teşkil etken edebiy körüşüvlerde oqudım, milliy neşirlerimizge yolladım. Şimdi elektron şekilde olğan, rus ve ana tilimizde yazılğan, bir sıra cıyıntıqlarım bar. Bu cıyıntıqlarnı keniş dairege köstermeyim, neşir etmedim, çoqusı, yaqın tanışlarıma bağışlayım.
Qırımtatar yırcılarınen işbirlikte çoq türkü yazdıq. Başta men olarğa öz şiirlerimni teklif etken edim, soñra, aksine, olar maña özleri muracaat etip başladılar. Ve, böyle, yaman-yahşı, zemaneviy türküler cedvelinde menim metinlerim ile yırlanğan soyları de bir mıqdarda barlar.
Çeşit leyhalarğa qatılam, "Qırım inciri" yarışı menim içün pek emiyetli bir vaqiadır. Tercimeler yapam, şiirlerimni ve nesirimni Yutub kanalımda seslendirem. Meraqlanğanlar bu vasta yardımınen icadımnen tanış ola bileler.