Метафоралар устасы - Янтыкъ

Бир къач ай эвельси земаневий  метин муэллифлери арасында меним ичюн метафоралар яратмакъта буюк бир уста беян олды.

Бу истидатлы инсан Янтыкъ тахаллюси иле озь эсерлерини джемааткъа  такъдим эте, затен, башында бу икяелер ичтимаий агъларда дердж олунгъан язылар эди. Амма эр бир метин, эр бир эсер менимдже буюк дикъкъаткъа ве талильге ляйыкъ. Янтыкънынъ эсерлери бир къач йыл халкъкъа беллидир. Мен, керчек, тек якъынларда оларны биринджи кере окъудым.

Бир эсер (серлевасыны, эбет, сёйлерим) озюнинъ мундериджесинден, фабула ве сюжетинен озюне джельп этмектен гъайры, шу фабуланынъ чешит тарзда айдынлатувы иле дикъаттымны озюне чекти.

Эсернинъ фабуласы будыр: эки генч бири-бирини севе, йигит аскерликке кете, къыз сиирбаздан ярдым сорап севимлисини аскерликтен - итимал олюмден, къуртара, яшлар эвлене ве... къыз озюни озь сачында асып оле.  Окъугъанлар "Земине" адлы икяени таныгъандырлар. Шимди бу эсерни къырымтатар тилинде Севиль Кендженинъ терджимесинде окъумакъ мумкюн. Бир варианты исе билингва усулынен язылгъан, яни къырымтатар ве рус тили, усулджа къарышып, метинни асыл этелер.

Бу фабула, бир къач, бири биринден фаркъ эткен къысым, озьджесине айры икяе ичюн менбаа, озек ола. Гъает меракълы ве, зан этсем, эдебиятымызда даа расткельмеген, усул.

Эсернинъ бу айры къысымлар эр бир персонажнынъ ниетлерини, шубелерини, арекетлерининъ керчек себеплерини бирер-бирер ашкяр эте, бу къысымлар бири бирининъ къошмасы ола. Эсерде тасвир олунгъан вакъиалар ве дуйгъулар бирдемлиги - "вуджуды" - бир къач къатлы, тюз ве тегиз олмагъаны, шекли ве бир суальге бир джевап иле сынъырланмагъаныны косьтере.

Яни керчек  аятта олгъаны киби... Бир суальге, мытлакъ, бир джевап берильмей бильгени киби. Чокъ вариантлыкъ юзь бермесини корьмек мумкюн.

Бундан да гъайры, Земине, севимли нишанлысы Алимчик, Ырымджы ве буларнынъ этрафында булунгъан адиселерни къавеханеде саип Нариман агъа, хадими Ибрашка ве къавеханенинъ сонъки муштериси – хусусий персонаж  - Одмен адлы бир инсан тариф этелер.

"Земине"ни окъуп битирген эр бир ким эсердеки персонажларгъа шахсий теджрибеси, ахлякъ ве я инсан рухиетини анълагъанына коре къыймет кеседжек, эбет.  Ве, зан этсем, лянет къазангъан терек, бир къазыкъ киби учь тюрлю интерпретацияны бир нокътада пекитип тута. Къад этильмели ки, эсерде пек деликат шекильде эротик левхасы  да яратыла.

Озь Телеграм каналында дердже эткен икяесининъ сонъунда Одмен земаневий бир йырдан сёзлерни сёйлей, ве муэллиф, муитни даа да айдынджа анълатмакъ ичюн, шу тюркюге чыкъарылгъан клипке багълантыны да бере. «Ичимде  бунъа топланмагъа имкян бермем...» - дей Одмен.  Нелер-нелер биле экен бу инсан?..

Икяенинъ формасы дегенде, кене Мустафа Аметовнынъ «Ем» икяесини хатырламагъа истер эдим. Шу къайд этильген эсернинъ эр бир къысмы, эр бир бабына, къараманларнынъ адлары берильген. Амма догърудан-догъру адландырылгъан персонажнынъ аятий тарихы тариф этиле деп беллесенъиз, ёкъ.

Янтыкънынъ «Земине»синде де къысымлар айрыджа къайд этильген. Муэллиф арап ракъамларыны ишлете. Яни арап язысында ишлетильген ракъамлар корюнишини.

«Барзах оюны» да бир меракълы эсердир.  Окъуйыджынынъ дикъкъаты узеринде баскетбол мейданчыгъында нидже замандыр башлангъан, амма Айдер ичюн, о, ич бир талимсиз, тесаддуфен  иштракчисы олгъан, бир оюндыр. Спорт оюны. Амма худжур бир спорт оюны.

Эсернинъ темпы, сурьаты бус-бутюн бу оюннынъ кетишатыны акс эттире. Тезлеше, явашлай.

Бу оюннынъ энъ драматик нокътасы шунда ки, оюннынъ иштиракчилери эки ракъип команда ёлбашчылары тарафындан эп джезалана, амма гъайрыдан тирилип, оюнны девам этелер. Бу агъыр ве сонъсуз бир шейдир. Базыда ёлбашчылар оюнджыларыны оюндан чыкъара, олар мейданчыкътан гъайып олалар.

Бу худжур муит тасвирининъ манасыны оюнджыларнынъ лакъырдылардын бир кинае тарзда анъламакъ мумкюн. Оларнынъ эр бирининъ бу ерге тюшкенининъ себеби бар. Эсас алда – персонажлар озь-озюни ольдюрди я да озюне буюк бир зарар кетирди. Яни бу эписи оюнджылар энди олюлер.  Ве, эбет де, эсернинъ баш манасыны эсернинъ серлевасы иле командаларнынъ ёлбашчылары Накир ве Мункар олгъаны да анълата.

Эсернинъ муэллифи олюмден сонъ юзь берген шейни, джаннынъ о бир дюньягъа кечюв меселесини бу икяеде тасвир этерек, оны бойле бир усулда чезе. Икяенинъ къараманлары эписи мусульман ады саиплеридир, оларнынъ аятларында замандашларымызгъа, даа да тарджа алсакъ, Къырымдаки замандашларымызгъа таныш шейлер олып кече, къараманларнынъ лакъырды тили – керчек яшайышымыздаки тильге менсюп, яни о аратыджы муарирриет ишинден кечмей, куфюр сёзлерге, руслаштырмагъа огърагъан ана тилимизден сёзлерге хас. Икяе,  умумен, рус тилинде язылгъан. Амма билингва усулыны бу эсерде де корьмек мумкюн.  Бойле, эки тильнинъ, даа догърусы, земаневий лакъырды шекилининъ файдаланмасы, эсернинъ реалистик чизгилерини кучьлюдже япа.

Икяенинъ къараманлары – замандашларымыз. Оларнынъ булунгъан ерлери – барзах – Фаний ве Бакъий дюньяларнынъ арасындаки бир ер я да девир. Ве эсерде бу ернинъ даимийлик ве буюк онъайтсызлыкъны асыл эткен аляметлери бар: озюне хас худжурджа муит, ирип битмеген къар, душтаки пек сыджакъ сув ве Накирнен Мункарнынъ, атта джеэннем атешининъ мисалини анълаткъан алев топу вастасынен де ракъиплерининъ  оюнджыларыны ёкъ этмеге тырышкъанлары...

Икяенинъ сонъуна кельгенде, Айдерни бу оюндан къуртаргъан даа бир кимдир пейда ола. О, озюни чешит фезаларда кезген (мисаль, етмиш беш яшлы бир адамчыкъ къыяфетинде),  бир кучьтир. Айдер, оюнда къалмакъ, оюндан чыкъарылмамакъ ичюн пек тырыша. Эсерден белли ки, Мункар иле Накирнинъ соргъуларындан даа кечип етиштирамай. Яни онынъ къадери даа чезильмеген. Ве бу меракълы инсан, мистик я да иляи кучьке хас персонаж,  Грей («Гирей» сёзюне якъын келе, занымджа) адлы копегининъ сабысы  Айдерге «о тарафта, Янтыкънынъ Чий тарафында»  оны беклегенлер олгъаныны хабер эте, Олюм Мелеклеринен давалаша.   Кимдир о, аджеба? Янтыкънынъ «Земине»  икяесини окъугъанлар бу персонажда Нариман агъанынъ къавеханесининъ муштерисини таныя билир. Муэллиф бу усулда озь эсерлерини усталыкънен багълап къоя. Ве «Барзах оюны»нынъ къысымлары да пек озьгюн шекильде бири биринден айырылгъанлар. Бу макъсатнен муэллиф метинде баскетбол топчыкълары ишаретлерини файдалана. Бу шей де белли бир символлар, безетме сыфатында озь вазифесини беджере.

Янтыкънынъ учюнджи «Алимсиз къулакъ» эсери учь къысымдан ибарет ве, фикиримдже, бу эсерни постмодернизм  усулына менсюп демеге мумкюн. Шахсен мен бойле сой эсерлерни энъ чокъ бегенем.

Бу эсер  учь ёлджу – бир яш къадын Ксюша, бир, Гиреев сой адына хас, рус зенгин иш адамы ве бир де яш, Джелил адлы, къырымтатар айдавджысы – думанлы бир геджеде юкъусырагъан Фокусчыгъа расткельгенлеринден башлай.

Бу ёлджулар образлары,  араларындаки мунасебетлери бир сыра аллюзиялар асыл этмектелер. Окъуйыджы «русны яхшы этип устьтен окъаласанъ, ичи татар олгъаныны корерсинъ » ве «сойлукъны унуткъан Иван» деген ибареерни де хатырлар, эм де тильде дестан олгъан «къылавуз - барышня» киби туристик-романтик сюжетлер де акъылына келир. Бу шейлер эсерде  энъ къолай ве тез таныла.

Гиреевни Къырым озюне пек  чеке, амма бу олигарх ичюн Къырымнынъ  топракълары тек файдаланмакъ ичюн бир варлыкътыр. Гиреев бу топракъларгъа первасыз ят истималджы козьлеринен бакъа. Бельки, бир заманларда оны, даа догърусы, онынъ эдждатларыны, бу топракъларнен багълагъан бир шейлер олгъандыр, амма о багъ бус-бутюн ёкъ олды.

Умумен, бу эсерни анъламакъ, ичиндеки маналарыны айырып танымакъ ичюн, окъуйыджы тарихий-филологик бильгилерге малик олмакъ керек, азыр олмакъ керек. Халкъымызнынъ, топрагъымызнынъ мустемлекеге огърагъан ве бу тарзда омюр эткен тарихынынъ акси, я да, башкъа сёзлернен, аляметлери, бу эсерде айдын дуюла. Муэллифнинъ тарихымыз  ве медениетимизден  бильги севиесининъ юксек олгъаныны  къайд этмелидир.

Икяенинъ экинджи къысмы окъуйыджыны Къырымнынъ он докъузынджы асырнынъ сонъуна алып кете. Бу кечюв Фокусчынынъ косьтерген тылсымы иле юзь бере. Фокусчы насылдыр Ширинов (кене де, инсаннынъ сюлялеси, тамыры меселесини хатырлайыкъ) деген бейнинъ куньделик дефтеринден кягъыт парчаларыны къайдандыр чыкъара ве Ксюша бу языларыны окъуй.

Эсас шартлар текрарлана: Къырым – Судакъ дживарлары – рус зенгин адамы-онынъ къадыны-къырымтатар къылавузы. Амма меракълысы башкъа шейде. Бу куньделик дефтерде Ширинов Къырымда янгъыз башына кой кенарында яшагъан, «окъ киби индже ве узун» копегининъ сабысындан эшиткен риваетни тариф эте. Мында икяенинъ даа бир хусусиетни къайд этмелим: эсер рус тилинде язылгъан, амма эр бир замангъа аит олгъан лакъырды я да язма тилининъ услюбини акс эттире.

Айтылгъан ривает эсерде буюк маналы фельсефийлик  ве абсурд  дереджесинде кинаелер ве символлар  асыл эте.

Эски Къырымда янтыкълар саткъан яш Алим Лукъман экимни анъдыра. Халкъта севги къазангъан, акъикъатсевер, Янтыкъ лагъабынен (муэллиф камео усулыны ишлете) белли  Алимге къаршы экиюзьлю ве нефсихор  Имам чыкъа, Алимни джезалайлар. Ве бу джезадан сонъ юзь берген къоркъунчлы ве худжур гъайрытаби шейлер юзь бере. Алимнинъ вуджуттан айырылгъан Башы да мустакъиль бир къараман ола.

Бу джеза эпизодында халкъымызнынъ Алим Айдамакънен багълы бир риваетнинъ серлевасына аллюзия къуллана. «Къулакъсыз Алим»  ибаренинъ  давуш ве мана джеэттен янсы олгъан «Алимсиз къулакъ» ибареси бутюн эсерге де ад бере.

Ве козьге чалынмай къалмагъан шей, рефрен оларакъ, Янтыкъ Алимнинъ Къырым хорт копеклеринден уджлу бурунлы Грей адлы копечиги олгъаныдыр. Ве бу копек, риваетке коре, Алимнинъ досту, джелляты Шаир Зейнуддиннен берабер сеяхатларгъа кете.

Къырымдан айретте къалгъан Шириновнынъ язысы бите, ве учюнджи къысымда окъуйыджы кене думанлы геджеде ёлда расткельген адамлар иле Фокусчыны коре.  Бу думан да хусусий муит яратмакътан гъайры башкъа бир дюньянынъ символы, гъайрытабий адиселернинъ менбаасы ола.

Икяенинъ бу къысымында чешит мистик трансформациялар юзь бермеси девам этмекте. Символизм энъ юксек нокътагъа котериле, бу мистик вакъиаларнынъ  шу дёрт иштиракчиси иле уджлу бурунлы копек девирлер ве фезаларда чешит къыяфетте бир ерге келип корюше ... Нелер олар, аджеба? Кимлер олар?

Икяеде Къырым ве Къырымнен багълы гъает чокъ делиллер бардыр. Мисаль оларакъ, Чеховнынъ ады, иджады ярымаданен багълы олгъаны белли. Муэллиф бу факътны икяенинъ гъаесине якъын олгъан Чеховнынъ икяесини анъмакънен бельгилей, айны заманда о кене де бу языджынынъ драматургиянен багълы «биринджи актта диварда асылы тургъан тюфек экинджи пердеде атмакъ борджлу» деген белли ибаресини де хатырлата.

Ве Алимнинъ озю де, бельки, бутюнлей халкъымызнынъ, миллетимизнинъ метафорасыдыр.  Вуджудынынъ парчаланмасы да, бельки, онынъ делилидир. Болюнмек манасында деп анъламайым оны, даркъатылув манасында. Ве Гиреев, Ширинов да ассимиляция хавфыны анълаткъан персонажлармы?

Не ичюндир, бир аньде,  тенден, баштан айырылгъан къулакъ символыны ярымадамызнынъ темсили деп, корьдим. Корюнюшинден Къырымны инсан къулагъына бенъзеттимми?..

Муэллиф шу мистик абсурд эпизоды вастасынен  окъуйыджыны эм бираз шашырта, эм де насылдыр думанларнынъ теренлеринде сакълангъан ислерни раатсызлай.

Икяенинъ сонъунда муэллифнинъ озю окъуйыджынен догърудан догъру къонуша. Бираз итинасыз бу мураджаат бизлерни бугуньге, бу аньге къайтара.

Истидатлы инсан, Янтыкъ тахаллюсынен  язгъан, гъает бильгили ве икметли, кескин сёзлю муэллиф, кимсинъ сен, аджеба?

Къалеминъ талмасын, арды гурь олсун

05.06.23 mayesafet